Sagnir - 01.06.2001, Síða 10

ég hefði getað. T.d. var bent á að leyniskytturnar
væru eftirmyndir ímynda hinna þekktu fornu stríðs-
manna Hektors og Akkillesar, persóna sem aðeins
gátu unnið hvor á annarri.2 Það er nefnilega með
þessar kvikmyndagreiningar eins og dóma um bækur,
að þær eru einkar gagnlegar og það hafa bandarískir
sagnfræðingar uppgötvað fyrir margt löngu.
Það mun hafa verið í október 1989 sem American
Historical Review braut blað í eigin sögu með því að
hleypa af stokkunum kvikmyndasagnrýni. Síðan þá
hefur hún verið fastur liður á síðum þessa rúmlega
aldargamla rits. Raunar var þessi merka nýjung ekki
eins merkileg og ætla má af mínum orðum vegna þess
að nokkrum árum áður hófst fræðileg umfjöllun
um kvikmyndir í veglegu fréttabréfi samtakanna,
Perspectives, og einnig á ársþingum þeirra. Þá má
benda á að þremur árum áður, eða árið 1986, hóf
Journal of American History kvikmyndasagnrýni.
Einnig má nefna að löngu áður var kvikmyndin farin
að gegna mikilvægu hlutverki í sagnfræðikennslu
bandarískra háskóla. Þegar ég hóf framhaldsnám í
sagnfræði vestra árið 1989 var þegar farið að líta á
það sem sjálfsagðan hlut að nota kvikmyndir við
kennsluna. Nú er svo komið að heilu og hálfu kúrs-
arnir snúast um kvikmyndir.3
Haustið 1996 komst kvikmyndasagnrýnin á
síðum American Historical Review í enn fastari
skorður en upp frá því hafa nokkrar myndir verið
greindar í hverju hinna fjögurra tölublaða sem koma
út árlega. Hvers vegna sú breyting varð nákvæmlega
á þessum tíma, eiga áhugamenn um kvikmyndir
örugglega auðvelt með að giska á: Árið áður hafði jú
nýjasta kvikmynd Olivers Stones um Nixon Banda-
ríkjaforseta valdið fjaðrafoki þar vestra, einkum
meðal fræðimanna. Inn í þær umræður drógust
einnig eldri myndir eftir leikstjórann, t.d. JFK frá
árinu 1991. Sagnfræðingum vestanhafs var nóg
boðið, sérstaklega þeim sem aðhylltust hefðbundnar
aðferðir sagnfræðinnar, en kannski var það einmitt
ásetningur Stones að ganga fram af mönnum. „What
is history?“ spurði Stone, eins og svo margir hafa
gert. Þetta var árið sem hann lauk við JFK og ekki
stóð á digurbarkalegu svarinu: „Some people say it’s
a bunch of gossip made up by soldiers who passed it
around a campfire ... . They create, they make it
bigger, they make it better ... . The nature of human
beings is that they exaggerate."4 Það fór í taugarnar
á mörgum fræðimanninum hversu frjálslega hann fór
með staðreyndir eða öllu heldur að hann skyldi vísa til sögu-
legra staðreynda en skálda svo atriði inn í þær að eigin geð-
þótta. Það verður samt ekki annað sagt en að leikstjórinn frægi
hafi áhuga á sögunni því að skömmu eftir gerð myndarinnar um
Nixon lét hann hafa eftir sér: „I make films like JFK and Nixon
to stimulate discussion of the past.“5 Ef það er markmið hans þá
verður ekki annað sagt en að hann hafi náð því. Sé litið til
nýlegra bandarískra kvikmynda, einkum Hollywood-mynda,
verður Ijóst að Oliver Stone er fjarri því að vera eini leikstjórinn
sem hefur áhuga á fortíðinni. Á það var t.d. nýlega bent, að
flestar þær kvikmyndir sem bandaríska kvikmyndaakademían
hefur útnefnt sem bestu myndina síðustu 15 árin, hafi einmitt
verið myndir sem fjölluðu um fortíðina á einn eða annan hátt.6
Þetta atriði eitt og sér sýnir auðvitað nauðsyn þess að fjallað sé
um kvikmyndir á sagnfræðilegan hátt.
Sé horft til íslenskra fræðitímarita þá hafa þau enn ekki
tekið upp skipulega kvikmyndasagnrýni en á því verður vænt-
anlega breyting. Gerðar hafa verið athyglisverðar heimilda-
myndir hérlendis hin síðari ár, svo ekki sé minnst á hinar fjöl-
mörgu leiknu kvikmyndir. Svo margar eru heimildamyndirnar
orðnar að jafnvel mætti fara að bera einhverjar saman, t.a.m.
myndir um ísland og kalda stríðið, eða svo við tökum annað
dæmi af handahófi, Reykjavíkurmyndir Hrafns Gunnlaugs-
sonar.7 Leiknu myndirnar þyrfti ekki aðeins að greina sem heim-
ild um þá sem að þeim stóðu, heldur mætti einnig velta fyrir sér
hversu góðu ljósi þær varpi á tíðaranda og formgerð þjóð-
félagsins. Á þessu fræðasviði hefur Eggert Þór Bernharðsson
rutt brautina.8
Meðal þess sem sagnfræðingar hérlendis eiga örugglega eftir
að gera meira af á næstum árum, er að greina áhrif kvikmynd-
arinnar sem menningarmiðils, þ.e. sem afls er reynir að móta
þjóðfélagsformið, gerðir okkar og háttalag. Hér er ég að hugsa
um félagsmótunina í mjög víðri merkingu, þ.e. atriði eins og
fjölskyldugerð, kynhlutverk eða kyngervismótun fólks, viðhorf
til umhverfis og samborgara, náttúruauðlinda eða jafnvel
stjórnarskrárinnar, svo eitthvað sé nefnt. Gleymum því ekki að
jafnvel ómerkilegustu kvikmyndir, eins og t.d. ódýrir vestrar eða
kúrekamyndir, hafa ákveðið hlutverk í félagsmótuninni. T.a.m.
sýna þeir áhorfendum að „siðmenningin" geti staðið af sér
árásir glæpa- og utangarðsmanna, þeir gera einstaklingshyggju
hátt undir höfði og boða forræði hins hvíta karlmanns, auk þess
að réttlæta beitingu ofbeldis, jafnvel utan laga og réttar.9
Nú má spyrja hvort ég hafi ekki verið of gagnrýninn þegar
ég kom út af myndinni Enemy at the Gates. Er það ekki einmitt
háttur sagnfræðinga að telja að dramatík einfaldi og skrum-
skæli veruleikann? Síðar fór ég að velta fyrir mér hvaða áhrif
hún myndi hafa á þá fjölmörgu unglinga sem greinilega höfðu
mikinn áhuga á þessari mynd og e.t.v. hafa ekki vitað margt um
Hinn raunverulegi Zaitsev, lengst t.v.,
miðlar þekkingu sinni til vopnabræðra úr
284. síberísku rifflaherdeildinni. Þegar
leið á orrustuna tók Zaitsen að sér að
þjálfa tilvonandi leyniskyttur.
8