Sagnir - 01.06.2001, Blaðsíða 63

yfir fátækum heimilum að lenda á sveitinni með tilheyrandi nið-
urlægingu og sundrun fjölskyldunnar. Sá ótti neyddi bjargþrota
foreldra oft til að leggja þungar byrðar á ung börn sín og tefla
örlögum sumra þeirra í tvísýnu.14 Fyrir tíma getnaðarvarna var
erfitt að skipuleggja stærð fjölskyldunnar eftir efnum og
ástæðum hverju sinni og reglulegar barnsfæðingar juku sífellt
fátækt og eymd heimilisins.15
í nýlegri fræðslubók um brjóstagjöf eftir Máire Messenger er
lögð rík áhersla á mikilvægi þess að kona nærist rétt og umfram
allt að hún sé ekki undir miklu líkamlegu álagi ef hún brjóstelur
barn. Ef aðstæður kvenna á 18. öld eru skoðaðar í samhengi við
þær lágmarkskröfur er nútímaþekking segir að þurfi að vera
fyrir hendi til að stuðla að farsælli brjóstagjöf, kemur berlega í
ljós vanhæfni íslenskra mæðra til að brjóstala börn sin sökum
vannæringar og vinnuálags.
í bókinni um brjóstagjöf segir m.a. að til að brjóstfæða barn
verði kona að bæta við sig allt að 6-800 hitaeiningum á dag um-
fram eðlilega neyslu til mjólkurmyndunar.16 Fátækar 18. aldar
konur hafa að öllu jöfnu verið vannærðar, þó þær hefðu börn
sín ekki á brjósti en vannæring þeirra hefur komið til vegna
hungursneyða er hér gengu látlaust alla 18. öldina og kenndu
mæðrum að spara við sig mat til að eiga nóg handa bónda og
börnum. Hungrið hefur þannig tvímælalaust bitnað á mæðrum
sem sökum vannæringar gátu ekki framleitt mjólk handa ung-
börnum sínum.
Einnig segir í bók þessari að óregluleg brjóstagjöf, og mikið
vinnuálag, áhyggjur og þreyta dragi verulega úr mjólkurfram-
leiðslu.17 Þar sem mjólkurframleiðsla er orkufrek fyrir líkamann
getur mikil erfiðisvinna sem leggst á móðurina á sama tíma bitn-
að á heilsu hennar og þrótti og þá um Ieið skert getu hennar til
að framleiða næga mjólk handa barninu. Danski læknirinn
Schleisner segir íslenska karlmenn ekki kunna að meta gildi
kvenna því næstum hvergi í hinum siðmenntaða heimi Evrópu
þurfi konan að vinna eins mikið og á íslandi. Síðan telur lækn-
irinn upp dagleg skyldustörf kvenna hér á landi sem að hans
mati eru ærin, annast allt innandyra, sauma skótau og allan
klæðnað, raka hey, annast húsdýrin, jafnvel stunda fisk og
fuglaveiðar, uppvarta mennina á allan máta svo sem að afklæða
þá að vinnudegi Ioknum o.fl. Margar konur tjáðu honum vilja
til að brjóstala börn sín en sökum anna við heimilis- og búrekst-
urinn var þeim það ómögulegt.18
Danski læknirinn Schleisner taldi að hvergi í hinum siðmenntaða heimi þyrfti
konan að vinna eins mikið og á íslandi.
Efnahagslegar ástæður hafa einnig haft sín áhrif á val
kvenna að brjóstala börn sín en eins og áður er getið var vinnu-
framlag móðurinnar fjölskyldunni lífsnauðsyn og oftast átti hún
einnig önnur börn sem hún þurfti líka að ala önn fyrir. Tímafrek
umönnun ungbarna kom því oftast í hlut einstaklinga á heim-
ilinu sem ekki gátu skilað fullu vinnuframlagi eins og t.d. fót-
lúinna gamalmenna eða barna innan við tíu ára aldur. Ef móð-
irin valdi hins vegar að sitja heima og brjóstala barn sitt gat hún
átt á hættu að fjölskyldan yrði bjargþrota og endaði
sundruð á sveitinni, barna hennar biðu þá þau örlög
að alast upp sem niðursetningar við misgott atlæti
hjá vandalausum innan hreppsins.
Að brjóstala barn sitt voru forréttindi sem
fátækar alþýðukonur uppi á íslandi gátu tæpast leyft
sér en í stað þess voru börn hér alin upp á kúamjólk
og dúsugjöf.
Kúamjólk og dúsa
Kúamjólk var eflaust algengasta fæða íslenskra ung-
barna á 18. öld, mjólkinni var hellt í ask og barnið
látið sjúga hana upp með fjöðurstaf sem fóðraður
hafði verið við sogendann með léreftsdulu. Mjólkin
var oftast gefin ný en allar mæður vildu gera vel við
ungbörn sín og gefa þeim það besta sem til var í
kotinu eins og t.d. eftirhreyturnar úr kúnni eða
rjómann. Trúðu þær því að börnin döfnuðu betur og
yrðu hraustari af feitri mjólk og síst hefði þeim
komið til hugar að gefa ungbarni sínu eitthvert vatns-
blandað glundur. Sem slík hefði mjólkin þó eflaust
reynst barninu betur en hin feita mjólkurafurð sem
viðkvæm meltingarfæri þess þoldu illa og leiddu oft
til alvarlegra meltingarkvilla og jafnvel dauða barn-
anna.” Þekking á næringarfræði 20. og 21. aldar var
því miður ekki til staðar á 18. öld. Það sem varð
börnum að fjörtjóni var því í raun ekki brjósteldis-
leysið sem slíkt, heldur þekkingarskortur um þann
mat sem komið gat í stað brjóstamjólkurinnar.
í sjávarplássum var oft erfitt að fá mjólk fyrir
ungbarnið og á einstaka kotbýlum víða út um land
þar sem kúna vantaði. Þá kom samhjálpin til sög-
unnar og nágrannar sem státuðu af mjólkurkúm gáfu
mæðrunum mjólk handa ungbörnum sínum.20
Líkt og önnur afkvæmi spendýra er barni með-
fædd löngunin til að sjúga móðurbrjóst og frá fyrstu
tíð nærist ungbarnið með því að sjúga en síðan
verður sogið algengasta huggunaraðferð barnsins.
Barnið sýgur í stað þess að gráta en óværum börnum
líður mun betur ef þau fá að sjúga eitthvað. Dúsan
gengdi þessu hlutverki á íslandi allt fram á 19. öld en
hún var léreftsdula sem tuggið var í brauð og smjör,
síðan mótuð eins og snuð og stungið upp í barnið. í
gegnum duluna saug barnið síðan í sig næringuna.
Dúsan gengdi þannig tvíþættu hlutverki, bæði sem
tæki til fæðugjafar og sem huggunaraðferð ef barnið
var óvært rétt eins og snuð er notað nú til dags. Því
mjólkurrýrara sem búið var því algengari hefur
dúsan verið en hún var þó einnig notuð upp til sveita
með kúamjólkurgjöfinni sem fyrsta næring tannleys-
ingjans. Þá var kjöt eða fiskmeti tuggið saman við
fitu og sett í dúsuna.21 Sú aðferð að tyggja ofan í
tannleysingja var aldagamall siður sem mæður
notuðu til að næra börn sín. Jónas frá Hrafnagili
segir að almennt álit mæðra og barnfóstra hafi verið
að ekkert barn héldist spakt án dúsunnar.22
Á miðri 19. öld þegar lærðir menn ferðuðust hér
um landið undruðust þeir þennan sið íslendinga að
brjóstala ekki börn sín heldur gefa þeim kúamjólk og
tyggja í dúsur. Óheilnæmu mataræði íslenskra ung-
barna var jafnvel kennt um hinn háa ungbarnadauða
er hér viðgekkst á 18. og 19. öld og þá var dúsan sér-
staklega gagnrýnd sem einn helsti skaðvaldurinn.
Skiljanlega urðu þessir lærðu menn fyrir ákveðnu
menningaráfalli er þeir ferðuðust hér um dreifbýlar
61