Sagnir - 01.06.2001, Blaðsíða 68

hann þeirri siðfræði sem á þeim grundvallast. í for-
mála að Drögum að gagnrýni á þjóðhagfrceði segir
meðal annars:
í framleiðslustörfum sínum í þjóðfélaginu
gangast menn undir ákveðnar og óhjákvæmi-
legar afstæður óháðar vilja sínum, fram-
leiðsluafstæður samsvarandi því þrepi
þróunar sem framleiðsluöflin standa á. Þessar
framleiðsluafstæður mynda í heild hagkerfi
þjóðfélagsins, þann raunverulega grundvöll,
sem lagaleg og stjórnmálaleg yfirbygging
hvílir á, og viss form félagslegrar vitundar
svara til. Framleiðsluháttur hins efnalega
lífs skilorðsbindur félagslegt, stjórnmálalegt
og andlegt lífsferli yfirleitt. Það er ekki vitund
manna sem skilorðsbindur veru þeirra heldur
öfugt - félagsleg vera sem skilorðsbindur
vitund.2
Þar með hafnar hann öllum hugmyndum um „æðri“
sannleika, því það er efnahagslífið sem skilyrðir og
mótar bæði heimspeki og trúarbrögð. Það má
kannski segja að hin díalektíska efnishyggja Marx
byggi á þessari hugsun. Afstaða hans til frelsis bæði
einstaklings og heildar innan samfélags og tenging
þess við efnahagslíf og markað verður því vart að-
skilin í fræðilegri umræðu enda grundvallast kenn-
ingar hans á gagnvirkni þessara þátta. I díalektískri
efnishyggju sinni er Marx undir miklum áhrifum frá
hughyggju F. Hegels (1770-1831) og efnishyggju L.
Feuerbachs (1804-1872).3 í gagnrýni hans á kenn-
ingar þeirra í Þýsku hugmyndafrceðinni (1845-1846)
koma hugmyndir hans um vitund og frelsi einstak-
lingsins líka skýrt fram. í umfjöllun um hegelsinna af
gamla skólanum má til dæmis sjá afstöðu hans til
borgaralegra „ranghugmynda" um frelsi mannsand-
ans: Hughyggjan lagði vissulega áherslu á skapandi
starfsemi mannsins og hina sögulegu díalektík, en
takmarkanir hennar eru fyrst og fremst þær að hug-
urinn, andinn, er gerður að orsök breytinga og sögu-
legrar framvindu og þannig er hann slitinn úr sam-
hengi við efnislegar aðstæður. Með þessu gefur hug-
hyggjan vitundarformum (sem eru í hegelískum skilningi
t.d. siðfræði, trúarbrögð, lög, réttarfar, og sambærilegar form-
gerðir innan samfélagsins) óeðlilegt sjálfstæði með tilliti til
efnislegs lífsferils mannsins sem þau eru sprottin af. Þetta getur
ekki verið rökrétt vegna þess að vitundin tiltekur ekki lífið
heldur lífið vitundina.4
Marx telur að líkt og í hughyggju hegelsinna af gamla skól-
anum þá feli efnishyggja hegelsinna af nýja skólanum í sér villu
um mannlegt eðli: Þeir geri ráð fyrir að vitund mannsins fram-
leiði hugmyndir og hugsanir og sé þannig sjálfstæð, og í þeim
skilningi er einstaklingurinn (þ.e. vitund hans) óháður félags-
legum tengslum. Hann telur ávinning þessarar heimspekilegu
gagnrýni fyrst og fremst vera þann að hún hafi skýrt sögu krist-
innar trúar upp að vissu marki. Marx lítur greinilega á Feuer-
bach sem fremstan meðal jafningja í hópi ný-hegelsinna því að
hann geri ráð fyrir að maðurinn sjálfur sé einnig viðfang skynj-
unar sinnar. Feuerbach skilur þó manninn ekki sem „skynjan-
lega starfsemi". Þar af leiðandi nær hann ekki að setja hann í
félagslegt samhengi. Þetta eru sennilega reginmistök Feuerbachs
því þegar hann hugar að sögunni þá skilur hann efnishyggjuna
eftir; hann fæst með öðrum orðum fremur við skoðandi efnis-
hyggju en sögulega (díalektíska). Marx telur að menn skapi
söguna sjálfir en setji hins vegar ekki skilyrðin; þeir einfaldlega
fæðast inn í tilteknar framleiðsluafstæður. Þannig skapa
aðstæður manninn engu síður en hann aðstæður.5 Það má
kannski tala um díalektík sköpunar og skilyrða. Á þeirri
gagnvirkni grundvallast samband efnahagslífs og hugmynda-
heims í kenningum Marx og þannig markast bæði einstaklings-
bundið og samfélagslegt frelsi af efnahagslegri undirbyggingu
samfélagsins.
Samkvæmt þessu gerir Marx lítið úr huglægu svigrúmi ein-
staklingsins til frjálsrar ákvarðanatöku enda er vitund hans
efnahagslega og félagslega skilyrt og á sér því vart merkingar-
bæra tilveru utan hins efnislega rýmis: Það eru hugmyndir
hinnar ríkjandi stéttar sem ráða ferðinni í samfélaginu á
hverjum tíma, og ríkjandi efnislegt afl samfélagsins er um leið
ríkjandi andlegt afl þess.6 Þannig hefur Marx smættað orsaka-
þátt díalektískrar hreyfingar sögunnar niður í einn þátt, efna-
hagsþáttinn, á þeim forsendum að menn séu frá upphafi efnis-
lega tengdir hver öðrum, og þau tengsl eru háð þörfum og fram-
leiðsluháttum. í stuttu og einfölduðu máli má segja að hann líti
á vinnuna sem sjálfsframleiðslu mannsins því að hún er sá vett-
vangur þar sem hann er í snertingu við framleiðsluöflin og þar
Frjálshyggjumaðurinn Herbert Spencer.
Franski félagsfræðingurinn Pierre Bourdieu.
Karl Marx ásamt ungum aðdáanda.