Sagnir - 01.06.2001, Blaðsíða 29

gáfu hátíðina hver af öðrum, Kirsten Flagstad, Kerstin Thor-
burg, Lotte Lehmann, Elisabeth Schumann, Frida Leider og
Herbert Janssen, svo einhverjir séu nefndir. Að Bayreuth hafi
sjaldan eða aldrei náð slíkum hæðum í tónlistarflutningi eins og
á fjórða áratugnum sýnir hversu margir góðir Wagnersöngvarar
komu fram á þessum árum. Vandræði Winifredar voru helst í
stjórnendamálum. Victor de Sabata var eini erlendi stjórnand-
inn í hæsta gæðaflokki sem vildi stjórna í Bayreuth á þessum
árum og flestir bestu stjórnendur Þýskalands héldu sig fjarri
eftir að hafa misst stöður sínar annars staðar. Hitler tókst ekki
að ráða fram úr vandanum með því að reyna að telja Toscanini
hughvarf, en gekk betur þegar hann skrifaði sínum uppáhalds-
stjórnanda, Wilhelm Furtwángler. Furtwángler hafði yfirgefið
hátíðina 1931 eftir ágreining við Winifred en snéri nú aftur
1936. Hann var flokksbundinn nasisti og mjög haldið á lofti af
Bayreuthklíkunni.
Þegar rifist er um fortíð hátíðarinnar og hversu nasísk hún
var í raun og veru er því gjarnan fleygt fram til varnar, að þrátt
fyrir fjárhagsstuðning Þriðja ríkisins hafi hátíðin bæði haldið
listrænu sjálfstæði sínu og öll stjórn hennar verið í höndum
Wagnerfjölskyldunnar. Winifred var Festspielleiter og þar af
leiðandi heyrðu öll mál hátíðarinnar beint undir hana, listræn
og fjárhagsleg. Barry Millington heldur t.d. fast í þá skoðun að
ekki beri að líta svo á að fjárhagsstuðningur ríkisins við hátíð-
ina 1936-1939 hafi á nokkurn hátt svipt hana sjálfstæði gagn-
vart nasistum.51 Hvernig sem heppilegast er að skilgreina stöðu
hátíðarinnar fyrir síðari heimsstyrjöldina í þessu samhengi, þá
þarf enginn að velkjast í vafa um stöðu hennar í stríðinu.
Þegar stríðið skall á fáum dögum eftir lok hátíðarinnar 1939
bjóst Winifred til að leggja niður starfsemi hátíðarinnar. Hún
gerði ekki ráð fyrir fjárframlögum á stríðstímum og taldi víst að
flestir starfsmenn og listamenn yrðu kvaddir í herinn innan
skamms. Síðast en ekki síst var til lítils að halda hátíð án áhorf-
enda. Öllum að óvörum greip Hitler í taumana. Frá og með
sumri 1940 hafði Winifred listræna stjórn með höndum sem
fyrr en að öðru leyti heyrði stjórn hátíðarinnar beint undir
Hitler.52 Hitler skipaði rekstri hátíðarinnar undir samtök á
vegum nasistaflokksins, Kraft durch Freude, og gerði leiðtoga
þeirra, Bodo Lafferentz, umsjónarmann hátíðarinnar í sínu um-
boði. Lafferentz var ákafur stuðingsmaður Hitlers og Hitler
fékk honum gjarnan ýmis gæluverkefni. Lafferentz var einnig
heillaður af Wagner og hátíðinni, og 1943 mægðist hann
Wahnfriedfjölskyldunni þegar hann kvæntist Verenu. Af hlýðni
við Hitler reyndi Lafferentz aldrei að hafa áhrif á listræna
stjórn hátíðarinnar.
Hátíðarnar 1940-1944 gengu þá og nú undir nafninu
Kriegsfestspiel. Miðar voru ekki seldir á almennum markaði
heldur deilt af Hitler til valinna manna; gestirnir urðu „Gaste
des Fúhrers“. Hátíðina sóttu einkum hermenn, bæði særðir og
aðrir sem fengið höfðu að snúa til baka af vígstöðvunum um
stundarsakir af einhverjum ástæðum. Hermenn úr Rússlands-
stríðinu voru sérlega áberandi. Geta Þjóðverja til þess að halda
glæsilega menningarviðburði sem þessa á stríðstíma skyldu sýna
þrek og yfirburði og innblása hermönnunum baráttumóð og
föðurlandsást. Stríðshátíðarnar voru þó allt annað en glæsilegar
þótt Bayreuth væri skreytt nasistaborðum í bak og fyrir og leik-
skráin væri uppfull af stóryrðum og hvatningarorðum í nafni
Wagners og föðurlandsins. Hitler veitti fjölmörgum listamönn-
um undanþágu frá herskyldu til þess að styrkja hátíðina, en það
var ekki nóg. Söngvarar flúðu umvörpum og skortur á mannafla
var tilfinnanlegri en nokkru sinni. Sem dæmi um skortinn má
nefna að meðlimir úr Víkingsfylki SS mynduðu meirihluta
Bayreuthkórsins. Annað var eftir þessu. Gestirnir voru sömu-
leiðis ekki upp til hópa ákafir aðdáendur tónskáldsins og
dottuðu fleiri þeirra en vanalega, enda óperur Wagners langar
og krefjandi.
„Gáste des Fíihrers“ á leið til Festspielhaus sumarið 1940.
í ræðu og riti túlkuðu nasistar verk Wagners mál-
stað sínum til stuðnings. Athyglisvert er, að ekkert
bendir til þess að Hitler hafi ætlað að svipta hátíðina
pólitískum búningi eftir ætlaðan sigur í heimsstyrj-
öldinni. Þvert á móti hafði hann miklar framkvæmdir
á teikniborðinu. Til eru nákvæmar teikningar af end-
urbyggingu og viðbyggingu Festspielhaus sem aldrei
urðu en bera stórhug Hitlers vitni. Á prjónunum var
heljarmikil sigurhátíð í Bayreuth. Allt féll þetta um
sjálft sig. Ekki síður athyglisverð er staða Winifredar
Ákafir Wagnerunnendur á glæsilegri hátíð? Hermenn fá sér ferskt
loft og rétta úr sér í hléi á sýningu í síðari heimsstyrjöldinni.
í stríðinu. Rannsóknir á bréfum og skjölum hátíðar-
innar og Hitlers sýna, að hún leitaði samþykkis
Hitlers við nánast hverju sem var í listrænum efnum
stríðshátíðanna, hverjir kæmu fram, hvaða óperur
væru settar upp o.s.frv. Hátíðin var varla sjálfstæð
nema að litlu leyti eftir 1940.53
Bandarískar hersveitir hertóku Bayreuth bardaga-
laust 14. apríl 1945. Til allrar hamingju var engri
sprengju varpað á Festspielhaus en því miður
skemmdist Wahnfried verulega þegar fáeinum
sprengjum var varpað á bæinn. Við tók óvissan.
Wagner hafði hljómað í síðasta sinn í Festspielhaus -
í bili.
Hitler - Bayreuth - Winifred
Árið 1975 var fimm tíma langt viðtal við Winifred,
háaldraða, sýnt í sjónvarpi um allt Þýskaland. Þar
rakti hún sögu Wahnfriedfjölskyldunnar og hátíðar-
innar 1914-1975. Viðtalið vakti deilur og umtal
27