Sagnir - 01.06.2001, Blaðsíða 56

persónur leita höfundar eftir Pirandello og Beðið eftir
Godot eftir Beckett. Ymsir innan leikfélagsins,
einkum þó Lárus Sigurbjörnsson, voru reyndar and-
snúnir því að taka þessi verk til sýningar því Iðnó
væri ekki „experimental" leikhús. Magnús vildi hins-
vegar að „listin“ fengi að njóta sín á kostnað „kassa-
stykkjanna“ sem hann taldi einungis sett upp í
atvinnubótaskyni fyrir leikara. Flestir í stjórn félags-
ins munu hinsvegar hafa verið á þeirri skoðun að
breyta þyrfti LR í atvinnuleikhús með fjölbreytta
stefnu og leikhússbyggingu sem baráttumál. Til-
raunastefnunni var þar með hafnað. Magnús hætti
hjá LR upp úr þessu eftir ósætti við stjórn leikfé-
lagsins en hann átti þó eftir að gera leikmyndir
nokkur næstu ár fyrir félagið. Aðspurður um hvort
hann hafi viljað gera Iðnó alfarið að tilraunaleikhúsi
árið 1961 segir Magnús Pálsson:
Svarið er sennilega nei. En þá kemur aftur að
spurningunni um listrænan metnað sem oft
vill þvælast fyrir í leikhúsum. Ég vildi að LR
hefði listrænan metnað og hætti að fást við
rusl. Ég hef aldrei séð neina skilgreiningu á
hugtakinu dlraunaleikhús. Hvað er það eigin-
lega? Orðið var gjarnan notað af kurteisum
leikhúsmönnum sem vildu distansera sig í
augum kurteisra kollega og áhorfenda frá
þessu herfilega fyrirbæri sem sveif í þoku fyr-
ir hugskotsssjónum þeirra sem eitthvað svart í
einhverjum kjallara eða skemmu þar sem leik-
myndin var einkum bara leikmunirnir.
Einhverjar verulegar tilraunir í gerð leiksýn-
inga komu til löngu seinna ef frá eru talin
verk absúrdistanna en þau voru alltof fá til að
geta verið grunnur að nokkrum leikhúsrekstri
á þessum tíma...42
Magnús stofnaði Grímu ásamt Vigdísi Finnboga-
dóttur, Guðmundi Steinssyni, Kristbjörgu Kjeld,
Þorvarði Helgasyni og Erlingi Gíslasyni er hann fékk
ekki hugmyndir sínar samþykktar í Iðnó. Leikhóp-
urinn Gríma var í Tjarnarbæ með hléum frá 1961 til
1969. Þar voru frumflutt m.a. ný verk eftir Odd
Björnsson, Magnús Jónsson, Birgi Engilberts og
Erling E. Halldórsson. í frétt um frumflutning Grímu
á Leikritinu um frjálst framtak ungra manna í veröld-
inni eftir Magnús Jónsson árið 1965 sagði að leikritið
verði „ekki „sýnt“ heldur „flutt": réttara væri máske
að segja að það væri bæði og - leikendur lesa verkið
upp af sviði en þeir eru ekki rígbundnir við bókina
eða óháðir sviðinu."43
Leiklist gegn fjárhagslegum fjötrum
Hvað kom til að myndlistarmaðurinn Magnús Páls-
son vildi frekar reka tilraunaleikhús án leikmyndar
en gera leikmyndir fyrir atvinnuleikhús? Aðspurður
um hvort starf Grímu grundvallaðist of mikið á texta
og of lítið á rýmis- eða sviðsetningarhugmyndum
segir Magnús:
Miðað við þær aðstæður og tíma sem Gríma
starfaði á veit ég ekki hvort hægt hefði verið
að ætlast til meiri framsækni. Tjarnarbíó varð
vegna fastrar sætaskipunar ekki annað en
gægjukassaleikhús þótt ekki væri þar prósen-
íum. Það er ákaflega takmarkað sem hægt er að gera
með rými í slíku umhverfi. Ég býst samt við að við
höfum notað einhverjar innkomur úr sal og yfirleitt
notað salinn heldur meira en þá tíðkaðist. Fábreytni leik-
mynda stafaði af þröngum efnahag en einnig af ásetningi
að því leyti að menn vildu gjarnan sýna fram á að ekki
væri nauðsynlegt að hneppa leikhús í fjárhagslega fjötra
vegna dýrra umgjörða leiksýninganna. Áhersla á texta
tel ég ekki að hafi verið meiri en tíðkaðist í öðrum
leikhúsum.44
Bæði atvinnuleikhúsin fóru að leyfa sér að gera tilraunir.
Þjóðleikhúsið notaði til þess Litla sviðið. í maí 1966 var frum-
sýnt fyrsta leikrit Birgis Engilberts, Loftbólur, á vegum Þjóðleik-
hússins á Litla sviðinu í Lindarbæ en þá stóð Birgir á tvítugu og
hafði samið verkið ári áður:„[L]eikmyndina gerði Birgir sjálfur
en hún er aðeins þrír tröppustigar mismunandi háir, óbrotin
sviðsmynd við hæfi leiksins. Loftbólur eru fjarstæðukennt
verk... Söguhetjurnar eru þrír örþreyttir húsamálarar". I sýn-
ingu Þjóðleikhússins 1972 á Ósigri og Hversdagsdraumi, þar
sem Birgir var einnig höfundur verks og leikmyndar, voru hlutir
í yfirstærð. í Þjóðviljanum segir í leikdómi: „Umgjörðin, sem
höfundur hefur sjálfur smíðað af hagleik, er rökrétt framhald af
[samtali persónanna um lífsgæði] mennirnir verða smærri og
smærri, hlutirnir stækka og gleypa þá - það er hægt að villast í
blómapotti og kafna í öskubakka...“ Hornakórallinn eftir Odd
Björnsson, Leif Þórarinsson og Kristján Árnason var svo frum-
sýndur á stóra sviði Þjóðleikhússins og þótti sæta tíðindum.
Sigurður A. Magnússon sagði m.a. í Morgunblaðinu: „Ég held
að telja megi „Hornakóralinn“ metnaðarfyllsta og kröfuharð-
asta íslenzka verkefni sem hér hefur verið sett á svið.“ Sigurður
sagði jafnframt: „[Fjrumleg leiktjöld Gunnars Bjarnasonar voru
veigamikill þáttur í heildaráhrifum sýningarinnar...1145
Sveinn Einarsson kveðst ekki hafa viljað gera LR alfarið að
tilraunaleikhúsi. Hann hafi viljað höfða til breiðari hóps áhorf-
enda og byggja undir innlenda leikritun. „Ég vildi samt brjóta
niður veggi í anda Brooks, líkt og Magnús. Hann var hinsvegar
í hraðri þróun inn í myndlistina með sínar hugmyndir."46 Sveinn
nefnir sem dæmi um sýningar í Iðnó þar sem hafi verið leitast
við að brjóta niður veggi sýninguna á Yvonne Búrgundar-
prinsesssu 1968 þar sem sviðsmynd Steinþórs Sigurðssonar var
einföld; aðeins einn bekkur og kúlissur. Grafískar myndir tákn-
uðu frumskóg sem breyttist í óargadýr. Búningar Unu Collins
voru eins og stór spil úr spilastokk. í Antígónu 1969 var einnig
einfaldleiki í hávegum; hringsvið þar sem mest var byggt á
lýsingu.47 Leikmynd Steinþórs fékk þá umsögn að hún væri
„álitleg umgjörð um leikinn.“48 Sýningin í heild fékk afar
lofsamlega dóma og þótti sýna að nú væri unnt að miða
hérlenda leikmenningu „við þau verk sem mestar kröfur gera“.49
Enginn er spámaður í eigin eylandi
Odin-teatret kom hingað haustið 1969 ásamt Eugenio Barba á
vegum LR þar sem leikið var í miðju rými í leikfimishúsi Mið-
bæjarskólanum án sýnilegrar umgerðar. I Alþýðublaðinu segir
Sigurður A. Magnússon að þarna sé „stefnt að því að skapa
„hreina leiklist“ eða „afstrakt leiklist" að svo miklu sem slíkt er
hægt þegar notazt er við orð, leiklist sem beri merkingu sína í
sjálfri sér á svipaðan hátt og tónverk eða afstrakt málverk.
Formið situr í fyrirrúmi því í sjálfu forminu felst endanleg merk-
ing sýningarinnar."50
Jón Þórisson, leikmyndahöfundur var inntur eftir við-
brögðum sínum við sýningu Odin teatret haustið 1969 og sagði
hann þá að sýning Leiksmiðjunnar, Frísir kalla, í leikstjórn
Eyvindar Erlendssonar og með leikmynd Magnúsar Pálssonar,
sem var sviðsett í Lindarbæ í mars 1969, hafi verið fullt eins
54