Sagnir - 01.06.2001, Blaðsíða 75

upp með þeim hætti að lesandinn geti sniðgengið texta minn í
upphafi hvers kafla og lesið bréfin í annarri röð en þeirri sem
þau eru í í bókinni. Þannig getur lesandinn dregið úr þeim
áhrifum sem uppsetning bókarinnar hefur á lestur hans. Túlkun
lesandans er háð gildismati hans og reynslu og sá sannleikur
sem bókin hefur fram að færa er sá sannleikur sem skapast
þegar lesandinn mcetir heimildum fortíðarinnar með opnum
huga. Þessi fundur lesanda og heimilda krefst þess að lesandinn
sýni heimildunum virðingu og geri sér grein fyrir möguleikum
og takmörkunum eigin túlkunar. Túlkun hvers lesanda er upp-
spretta nýrra sanninda um fortíð og nútíð og samband þessara
tveggja tíma. Ég vil því síður lýsa efni bókarinnar of nákvæm-
lega en get þó sagt að í mínum skilningi er þetta sönn saga sem
inniheldur dramatíska árekstra einstaklingsins við samfélagið.
Þetta er líka, svo dæmi séu tekin, ástarsaga, fjölskyldusaga,
harmsaga og samfélagssaga.
Nú er mikið til af persónulegum heimildum, bréfum, dagbókum
og öðru, er einhver sérstök ástæða fyrir því að þetta efni varð
fyrir valinu?
Ég kynntist Finni Jónssyni gegnum bréf hans þegar ég var
Erasmus-stúdent við Háskólann í Roskilde í Danmörku, vorið
1996. Ég hafði nokkuð frjálsar hendur í náminu og ákvað að
skrifa tíu eininga ritgerð sem byggði á persónulegum heim-
ildum. Bréf Finns fann ég á Konunglegu bókhlöðunni í Kaup-
mannahöfn og hreifst strax af þeim. Þau lýsa á mjög fallegan
hátt lífsviðhorfum ungs manns, framtíðardraumum hans og
þeim möguleikum og takmörkunum sem hann telur samfélagið
fela í sér. Þessi bréf eru fyrst og fremst reynslusaga einstakl-
ingsins af samfélaginu. Síðar kynntist ég öðrum bréfriturum sem
áttu í beinum eða óbeinum samræðum við Finn í skrifum sínum
og margir þeirra eiga bréf í bókinni. Þeirra á meðal er móðir
Finns, Anna Guðrún Eiríksdóttir. Hún var fædd árið 1828 en
þrátt fyrir að hún hafi ekki hlotið neina formlega menntun eru
bréf hennar einstaklega vel skrifuð og hafa mikla hlýju og alúð
að geyma. Bréf Önnu Guðrúnar eru enda þau bréf sem ég held
hvað mest upp á og þykir mikilvægast að hafa komið á framfæri
með þessum hætti.
Nú er þetta ansi viðamikið verk. Hvernig fór vinnsluferlið fram?
Nýsköpunarsjóður námsmanna 1997 og 1998, Stofnun Árna
Magnússonar í Kaupmannahöfn 1999 og stuðningur frá
Háskólaútgáfunni gerðu mér fjárhagslega kleift að vinna verkið.
Vinnan fór þannig fram að ég las bréfin, sló þau inn í tölvu, bar
innsláttinn saman við frumheimildirnar, sendi textann áfram til
ritstjóra sem báru þau aftur saman við frumtexta og þar fram
eftir götunum. Þar að auki býr töluverð hugmyndafræðileg
vinna að baki bókinni sem einkum fór fram með lestri fræði-
texta og samræðum við ritstjóra bókarinnar og aðra er sinnt
hafa persónulegum heimildum. Vinnan við bókina teygði sig í
heildina yfir tveggja ára tímabil eða rúmlega það.
Er eitthvað sem kom þér á óvart við gerð annars vegar B.A.
ritgerðar þinnar og bókarinnar hins vegar?
Hvort tveggja kallaði á sífellda endurskoðun, bæði á sjálfum
textanum og hugmyndafræðinni að baki verkinu - sem á ný
kallaði auðvitað á spurningar um tilganginn með þessu öllu
saman. Þetta eru auðvitað spurningar sem tilheyra allri fræði-
legri vinnu en ekki verkefninu sérstaklega. Ef ég á að nefna eitt-
hvað sem kom mér á óvart við sjálft viðfangsefnið þá var það
einna helst hversu ótrúlega margræðar persónulegar heimildir
eru og um leið hversu gefandi það er að vinna með þær þar sem
þær veita manni bæði innsýn í mannlegt eðli og liðna tíð.
Hversu góðar heimildir telur þú sendibréf vera?
Sendibréf eru, eins og aðrar heimildir, texti sem skrif-
aður var í fortíðinni. Það samhengi sem textinn var
skrifaður í er með öðrum orðum horfið. Það að sam-
hengið sé horfið þýðir þó ekki að hinn liðni tími sé
okkur með öllu glataður. Sendibréf eru brot úr fortíð-
inni og þessum brotum verðum við að reyna að púsla
saman og setja í samhengi við önnur brot er vitna um
liðna tíð annars vegar og hins vegar þær forsendur
sem við göngum út frá í samtímanum. Gildi sendi-
bréfa er háð því hversu vel okkur tekst að setja þau í
samhengi við önnur brot úr fortíð og samtíð og um
leið hversu vel okkur gengur að skýra forsendur höf-
undar textans á sínum tíma sem og þær forsendur
sem við göngum út frá þegar við vinnum með þennan
sama texta í samtímanum.
I kynningu sinni á viðfangsefninu á heimasíðu sinni
segir Sigurður Gylfi persónulegar heimildir ekki hafa
átt upp á pallborðið hjá flestum fræðimönnum,
hverjar telur þú ástæðurnar vera fyrir því?
Persónulegar heimildir lýsa ekki veruleikanum á hlut-
lægan hátt eins og fjöldi annarra heimilda gefur sig út
fyrir að gera og á ég þá einkum við opinberar heim-
ildir af ýmsu tagi. Persónulegar heimildir fara ekki í
felur með þá staðreynd að þær miðla ákveðnu og
persónubundnu sjónarhorni á veruleikann. Þær fara
með öðrum orðum ekki í felur með að þær eru
afstæðar og sá sannleikur sem þær hafa fram að færa
er því einnig afstæður og ætíð háður því samhengi
sem hann verður til í annars vegar og því samhengi
sem hann er skoðaður út frá hins vegar. Allar heim-
ildir, allur texti, er í eðli sínu afstæður en persónuleg-
ar heimildir leggja, ólíkt flestum öðrum heimildum,
áherslu á þennan hátt í fari sínu. Persónulegar heim-
ildir neyða sagnfræðinginn til að horfast í augu við
spurningar er varða eðli og forsendur fræðigreinar-
innar. Ekki eru allir sagnfræðingar tilbúnir til að inn-
leiða spurningar, er varða forsendur og sannleiksgildi
rannsóknanna inn í skrif sín um fortíðina. Þeir hinir
sömu sagnfræðingar hafa því litið framhjá persónu-
Iegum heimildum eða álitið þær óæðri opinberum
heimildum en rökin fyrir þeim valdastiga hef ég ekki
enn skilið.
Hverja telur þú helstu kosti og galla persónulegra
heimilda?
Síðustu mánuðina hef ég verið að skoða hugmyndir
þýska gyðingsins og fræðimannsins Walters Benja-
mins um söguna og eru hugmyndir hans mér ansi
hugleiknar sem stendur. Saga vestrænnar menningar
hefur ætíð verið saga framfara. Þetta á einnig við um
sögu minnihlutahópa sem síðustu þrjátíu árin hefur
verið að hasla sér völl í hinni opinberu sögu. Saga
minnihlutahópanna Iýtur í flestu sömu lögmálum og
saga valdhafanna, hún er saga af framförum. Hún er
með öðrum orðum saga sigurvegaranna, hvort sem er
í smáu eða stóru. Hún er saga þeirra góðu. Þessi
söguskoðun sem gegnsýrir enn þann dag í dag alla
orðræðu um fortíðina hefur afskrifað þau ýmsu áföll
sem vestræn menning hefur orðið fyrir með því að
einangra þau og útskýra með tilvísun í mannvonsku
einstakra manna. Nýjasta dæmið er hvernig hin ríkj-
73