Sagnir - 01.06.2001, Page 87

Hinn 2. apríl árið 1929 lést Þorleifur, faðir Jóns. Jón tók
andlátið mjög nærri sér. Hann var einkar sakbitinn vegna
þeirrar byrðar sem hann hafði verið föður sínum fjárhagslega. í
aprílmánuði vann Jón því ekkert að kantötunni sem hann hefði
þó þurft að gera hefði hann ætlað sér að ljúka henni á tilsettum
tíma, en skilafresturinn nálgaðist óðum. Þess í stað samdi Jón
þrjú kirkjulög við texta Hallgríms Péturssonar sem hann tileink-
aði minningu föður síns sem og Faðir vor fyrir einsöng og orgel.
Því er ekki að undra þótt kantötusmíð Jóns hafi tafist nokkuð í
kjölfar föðurmissisins.'12
Eftir andlát Þorleifs virðist Jón hafa orðið fyrir nokkrum
sinnaskiptum. Bréf hans til Páls bera vott um mun meiri sam-
starfsvilja en áður:
Kæri Páll! í gömlum plöggum fann eg lag það, sem eg
sendi þér hérmeð. Það er skrifað í nýíslenskum sæta-
brauðsstíl, og eftir beiðni Einars Benediktssonar. Eg leyfi
mér hátíðlega að spyrjast fyrir um hvort söngnefndin
1930 vill nota þetta lag til söngs á Þingvöllum þá. Eg
mundi þá setja það út eins og þið óskið, annaðhvort fyrir
karlakór eða blandaðan kór, en helst fyrir lúðrasveit/3
Ef til vill vildi Jón sýna Páli þakklæti sitt fyrir að aðstoða fjöl-
skyldu hans við útförina, en Jón hafði ekki séð sér fært að vera
viðstaddur útför föður síns, búsettur í Þýskalandi:
Kæri Páll minn! í gær fékk eg frásögn að heiman um
jarðarför föður míns. Mig langar til þess að þakka þér
mjög vel fyrir það, að þú hefir stuðlað að því að gera
þessa kveðjuathöfn hátíðlegri. Mér fellur svo afarþungt
að minnast á lát föður míns, ekki síst nú, og verð eg því
að biðja þig að fyrirgefa þessar fátæklegu línur.44
Svo virðist sem Páll hafi átt nokkurn þátt í þeirri ákvörðun Jóns
að senda ekki inn verk sitt til þátttöku í kantötukeppninni.
Hinn 26. nóvember árið 1930, tæpu hálfu ári eftir hátíðina,
skrifar Jón móður sinni:
Greinilega þóttist eg sjá Páls innri mann, þegar eg hitti
hann í Lúbeck um þetta leyti í fyrra. Eitthvað það
fyrsta, sem hann sagði mér, var að þjóðlagaheftið mitt,
sem hann hafði litið f væri „bara svínarí". Svo sýndi eg
honum tvo eða þrjá kafla úr kantötunni minni, sem þá
var í smíðum og þá sagði hann strax, án þess að athuga
kaflana til hlýtar: „Þetta verk mundi eg aldrei vilja
æfa“. Þá skyldi eg hvernig í öllu lá og hætti við að
senda „dómnefndinni“ kaflana, eins og var hálfpartinn
að hugsa um. Annars var Páll þarna þó að minsta kosti
opinskárri, en ella.45
Þrátt fyrir þessi orð Jóns verður að draga í efa illvild Páls í garð
kollega síns. Hinn 23. janúar árið 1929 hafði Páll skrifað Jóni:
„Nú er mér það hið mesta áhugamál að þú reynir þig í kantöt-
unni. Þú ættir undir öllum kringumstæðum að gjöra það! Hvort
ég geri það er vafasamt, en ef ég fæ tíma geri ég það, þó ég hafi
litlar vonir um að það beri árangur."46 í ritdeilum þeim sem fram
fóru á síðum Morguttblaðsins í kjölfar fyrrnefndra útvarpsþátta
Hjálmars H. Ragnarssonar um Jón Leifs gerði Jón Þórarinsson
tilraunir til að draga úr heimildargildi þessa bréfs Jóns til móður
sinnar.47 Hann vefengir það að umrætt samtal hafi raunverulega
átt sér stað. Jafnframt segir Jón Þórarinsson að ef það þá hafi
farið fram hafi frestur til þátttöku í kantötukeppninni hvort eð
er verið útrunninn „um þetta leyti í fyrra“. Ummæli Páls hefðu
því ekki getað haft úrslitaáhrif á ákvörðun Jóns Leifs að mati
Jóns Þórarinssonar. Taldi hann ummæli Jóns ómaklega tilraun
hans til að skella skuldinni á Pál. Mótbárur Jóns Þórarinssonar
standast hins vegar varla. Allt bendir til þess að sam-
talið hafi átt sér stað. Hægt er að slá því föstu að tón-
skáldin tvö hafi hist einmitt í Lúbeck í byrjun októ-
ber árið 1929. Páll var á ferðalagi í Þýskalandi með
konu sinni og komu þau aftur til íslands með Gull-
fossi hinn 14. október. Þremur dögum síðar ritar Páll
Jóni svo bréf þar sem hann byrjar á að þakka honum
„fyrir síðast í Lúbeck“.48 Ljóst er því að leiðir þeirra
Jóns og Páls hafa legið saman einmitt um það leyti
sem Jón var að velta fyrir sér þeim kosti að senda inn
fyrstu þrjá kafla kantötunnar til sendiráðsins í Kaup-
mannahöfn. Röksemdir Jóns Þórarinssonar um síð-
asta skiladag í kantötukeppninni sem ákveðinn hafði
verið 1. október eru einnig hæpnar. Dómnefndin í
keppninni um kantötuna tók afstöðu til allra þeirra
tónsmíða sem henni bárust, jafnvel þótt seint væri.
Nýttist það til að mynda Páli sem sendi kantötu sína
inn eftir auglýstan skilafrest. Páll skilaði ekki kantötu
sinni fyrr en um miðjan október og síðasta kantatan
barst dómnefndinni 6. nóvember, rúmum mánuði
eftir tilsettan skiladag.49
Jón Leifs og Páll ísólfsson voru vanir að tala hisp-
urslaust hvor við annan líkt og bréfaskipti þeirra
sýna glöggt. Um tónlist sína virtust þeir þó fremur
skiptast á skoðunum augliti til auglitis en ekki bréf-
lega. Engan skal þó undra að Páll hafi tjáð Jóni álit
sitt á kantötu hans er þeir hittust í Lúbeck því hann
var ekki vanur að liggja á skoðunum sínum um tón-
list Jóns. Til dæmis féllu honum píanólög Jóns op. 2,
sem Jón sendi honum nýprentuð í ársbyrjun 1925,
ekki að öllu leyti í geð: „Já, bestu þakkir fyrir Op. 2.
Ekki fellur mjer nú vel við alt í því. En um það tölum
við þegar við hittumst.“50 Hverjum manni hljóta að
vera skiljanleg þau orð Páls er hann segist ekki vilja
æfa kantötu Jóns til flutnings á Alþingishátíðinni.
Verk Jóns var langt fyrir ofan getu íslensku tónlistar-
mannanna sem sjá áttu um hljóðfæraslátt á hátíðinni.
Jón Leifs tók ekki tillit til þeirra krafta sem fyrir
hendi voru. Kantatan sem flytja skyldi við Alþingis-
hátíðina árið 1930 átti aldrei að vera annað en tæki-
færisverk, samið af ákveðnu tilefni og flutt til að
ljá því hátíðarblæ. Jón Leifs var hins vegar ekki tæki-
færistónskáld. Verkum sínum ætlaði hann langra
lífdaga.
Óvíst er að Páll hafi gert sér grein fyrir því hvaða
áhrif athugasemdir hans um kantötu Jóns myndu
hafa á þátttöku hans í keppninni. Einlægur virtist
vilji Páls ísólfssonar vera til að tryggja hlutdeild Jóns
Leifs í Alþingishátíðinni. Hann gerði allt sem í hans
valdi stóð til að Jón ætti einhvern þátt í tónlisdnni
sem flytja átti við Alþingishátíðina. Hann vissi að Jón
var með passacaglíu, eða öllu heldur orgelkonsert, í
smíðum og sendi honum þessar línur í byrjun janúar
árið 1930:
Kæri Jón minn! Kærar þakkir fyrir kortið þitt.
Það var eitt atriði sem mig langaði til að skrifa
þér nú um. Ég býst við að halda einn orgel-
konsert strax eftir hátíðina í sumar, á meðan
hátíðargestirnir eru ennþá í bænum. Á
prógramminu mundi ég hafa Buxtehude, Bach
og Reger og ef þú gætir sent mér stærra verk
til innæfingar í tæka tíð þá mundi ég mjög
gjarnan vilja enda á því. En það yrði
að líkindum að vera samið fyrir orgelsóló.
Samt er ekki útilokað að það mætti vera með
85