Sagnir - 01.06.2001, Blaðsíða 16

Ríkisstjórn Steingríms
Vextir verða frjálsir
Á valdadögum ríkisstjórnar Steingríms Hermanns-
sonar urðu verulegar breytingar í átt til markaðsvæð-
ingar í íslensku efnahagslífi þó ekki væri við sama
vanda að glíma og víða í hinum vestræna heimi,
verðbólgu og atvinnuleysi, en atvinnuleysi var nánast
ekkert á þessum árum. Sjálfstæðisflokkurinn hafði
verið utan ríkisstjórnar frá 1978 og stefna hans sem
kölluð var Leiftursókn gegn verðbólgu og mótaðist að
miklu leyti af viðhorfum nýfrjálshyggjunnar, hafði
ekki hlotið hljómgrunn meðal kjósenda. Klofningur
og ósætti innan flokksins setti og mark sitt á þetta
tímabil en frá 1980 sat hluti þingmanna Sjálfstæðis-
flokksins í stjórn með Framsóknarflokknum og
Alþýðubandalaginu undir stjórn varaformanns
flokksins, Gunnars Thoroddsens. Formaðurinn og
stærstur hluti þingflokksins var í stjórnarandstöðu.
Framsóknarflokkurinn hafði hins vegar setið sam-
fleytt í ríkisstjórn frá árinu 1971. Samstarf flokkanna
hefur sennilega verið Sjálfstæðisflokknum mikilvægt
til að hrinda hugmyndum hans í framkvæmd svo og
til að stilla saman strengina eftir stjórnarmyndun
Gunnars Thoroddsens og klofning flokksins.
I stefnuyfirlýsingu samstjórnar Framsóknar- og
Sjálfstæðisflokks er sagt að „dregið [verði] úr opin-
berum afskiptum, þannig að neytendur og atvinnu-
lífið njóti hagkvæmni frjálsrar verðmyndunar, þar
sem samkeppni er næg.“4 Almennt var stefnuyfirlýs-
ingin fremur á nótum aukins frjálsræðis. Gert var ráð
fyrir því að draga úr umsvifum ríkisins, einfalda
tekjuöflunarkerfi þess og lækka aðflutningsgjöld.
Skattalögum skyldi breytt til að örva fjárfestingar,
gera aðgang að fjárfestingar- og rekstrarlánum
greiðari og setja heildarlöggjöf um bankakerfið.
Frjálsræði í gjaldeyrisverslun skyldi aukið og réttur
til að eiga gjaldeyrisreikninga rýmkaður.
í þessari grein er ætlunin að skoða hvernig stefnu
þessarar stjórnar var hrint í framkvæmd með tilliti til
hugmynda nýfrjálshyggjunnar. Ut frá því verður
reynt að svara þeirri spurningu sem varpað var fram
í upphafi, hvort kalla megi ríkisstjórn Steingríms
Hermannssonar nýfrjálshyggjustjórn.
Við upphaf níunda áratugarins var bankakerfið alfarið á for-
ræði ríkisins. Vextir höfðu verið neikvæðir um langt árabil og
aðgangur að lánsfé var því mikilvægur þar sem í óðaverðbólg-
unni voru neikvæðir vextir sem fundið fé. Verðtrygging hafði
verið tekin upp að nokkru leyti með Ólafslögum 1979 en raun-
vextir voru neikvæðir fyrri hluta áratugarins.5
Ákvörðun vaxta var alfarið í höndum Seðlabankans og rík-
isstjórnarinnar og stærsti hluti bankakerfisins, þrír stærstu
bankarnir af sjö, lutu algerlega stjórn ríkisins og fulltrúa stjórn-
málaflokkanna. Tómas Árnason, þáverandi viðskiptaráðherra,
kom á laggirnar nefnd í júlí 1981 sem var falið að endurskoða
bankakerfið, einfalda það og gera það hagkvæmara.6 í nefnd-
inni áttu sæti Halldór Ásgrímsson, formaður; Matthías Á.
Mathiesen, Jón Sólnes, Kjartan Jóhannsson og Lúðvík Jóseps-
son en á vordögum 1983 hurfu þeir Halldór og Matthías í ráð-
herrastóla og í þeirra stað komu Þorsteinn Pálsson, sem varð
formaður, og Björn Líndal. Nefndin lagði fram tillögur sínar til
viðskiptaráðherra í mars 1984 og voru helstu nýmælin að setja
átti lög um alla banka í einn lagabálk, setja ákvæði um lág-
marks eigið fé bankanna og ákvörðun um vexti skyldi vera hjá
bönkunum sjálfum. Heimilt yrði að stofna banka að uppfylltum
tilgreindum skilyrðum og umboðsskrifstofur erlendra banka
yrðu heimilaðar.7
Hinn 21. janúar 1984, áður en nokkurt frumvarp um Seðla-
bankann var lagt fyrir Alþingi, var bönkunum heimilað að
ákveða vexti á hluta innlána og í millibankaviðskiptum8 á eigin
spýtur en útlánsvexti ákvað Seðlabankinn áfram. í byrjun ágúst
1984 tilkynnti Seðlabankinn að frá og með 11. ágúst ákvæðu
innlánsstofnanir eigin vexti, nema vexti af almennum spari-
sjóðsbókum, vanskilavexti og vexti af endurseljanlegum afurða-
lánum. Seðlabankinn setti einnig nýjar reglur um lausaskuldir
bankanna við Seðlabankann, til að minnka hættuna á of
miklum yfirdrætti bankanna. Með þessum aðgerðum varð stór
hluti vaxtaákvarðana bankanna á þeirra forræði.
Næsta skref var stigið með nýjum lögum um viðskiptabanka
og sparisjóði sem samþykkt voru á Alþingi 1985.9 í lögunum
fólust verulegar breytingar í átt til meira frelsis í starfsemi bank-
anna. Með þeim var lögfest sú ákvörðun Seðlabankans að við-
skiptabankarnir skyldu ákveða inn- og útlánsvexti sína og
önnur þjónustugjöld bankanna. I lögunum var einnig ákvæði
um að viðskiptabankarnir hefðu rétt til að versla með gjaldeyri
Kjartan Jóhannsson sat í bankamálanefnd
fyrir Alþýðuflokkinn en hann var utan
ríkisstjórnar fram til 1988. Flokkurinn var
sammála þeim breytingum sem gerðar voru
þó flokkssamþykktir bentu til annars.
Matthías Á. Mathiesen varð viðskiptaráð-
herra í ráðuneyti Steingríms og hafði frum-
kvæði að mörgum breytingum í frjálsræðisátt.
Sjálfstæðisflokkurinn var merkisberi nýfrjáls-
hyggjunnar á níunda áratugnum.
Lúðvík Jósepsson var málsvari Alþýðubanda-
lagsins í bankamálanefnd en flokkurinn var á
móti auknu frjálsræði í vaxtamálum meðal
annars vegna stöðu útgerðarinnar sem Lúðvík
bar fyrir brjósti.
14