Sagnir - 01.06.2001, Blaðsíða 25

Meistarasöngvararnir eru stundum kallaðir „þýskasta ópera
Wagners“. Þegar Bayreuthhátíðin átti að stappa stálinu í her-
menn og aðra gesti í seinna stríði var hún tíðast sýnd. Hún sker
sig úr óperum Wagners sem eina gamanóperan og hefur vafa-
laust þótt vænlegri til uppörvunar en heimsendir Hringsins eða
sjálfsmorð Tristans. Þjóðernislegri kafli í óperum Wagners en sá
sem hér er tilfærður finnst ekki. Þetta er líka eini kaflinn.18
Þegar komist hefur verið að þeirri niðurstöðu að óperur
Wagners séu svo að segja lausar við þjóðernisáróður er rétt að
reifa andgyðingleg viðhorf Wagners og kanna hvort þau komi
fram í óperum hans. Andgyðingleg viðhorf Wagners voru í takt
við það sem almennt gerðist í Evrópu um hans daga. Sagnfræð-
ingar hafa leitt í ljós að Þýskaland skar sig ekki úr meðal þjóða
í Evrópu hvað varðar gyðingahatur í lok 19. aldar, öfugt við
almenna tilfinningu fólks nú á dögum. Hins vegar voru andgyð-
ingleg viðhorf almennari í Frakklandi og víða í A-Evrópu.19
Þegar kynþáttakenningar ruddu sér til rúms á 19. öld, og blönd-
uðust fyrri fordómum, tók aldagömul andúð á gyðingum á sig
ýmsar myndir. Deilt er um hvers eðlis andsemitismi Wagners var
og halda færri því fram að hann hafi verið kynþáttalegs eðlis.20
Gottfried Wagner, sonarsonarsonur Richards, hefur ákaft tengt
skoðanir hans kynþáttakenningum manna á borð við Arthur
Gobineau en skortir sannfærandi rök fyrir máli sínu.21 Andúð
Wagners á gyðingum fólst einkum í þjóðerniskennd hans. Hann
taldi gyðinga sem ekki beygðu sig undir þýska menningu og
þýsk gildi spilla fyrir einingu þjóðarinnar og grafa undan sjálfs-
mynd hennar. í ritgerðinni „Judentum in der Musik“ heldur
Wagner því fram, að menningarlegt rótleysi gyðinga hefti list-
ræna hæfileika þeirra og spilli fyrir öðrum. Hann leit á gyðinga
sem útlendinga í Þýskalandi sem bæri að losa úr landi, en
ekki sem óæðri manneskjur. Andsemitismi Wagners endur-
speglar aldagamla andúð og á lítið skylt við kynþáttalegan
andsemitisma.22
í óperum Wagners finnst hvorki tangur né tetur af andgyð-
inglegum viðhorfum. Þeir sem sjá skrattann í hverju horni í
þessu efni þykjast hins vegar sjá andsemitisma bregða fyrir í
ýmsum myndum. Við nákvæma leit í öllum óperunum að ein-
hverju sem má túlka sem andgyðingleg viðhorf uppskar ég
ekkert.23 Áðurnefndur Gottfried er dæmigerður fyrir þá sem eru
ósammála mér. í ævisögu sinni tiltekur hann sterkustu dæmin
sem hann þekkir um andsemitisma í óperum áa síns. Gottfried
hefur alla sína ævi kappkostað að leiða í ljós stækt gyðinga-
hatur Wagners og hann gjörþekkir verkin. Dæmi hans eru því
sterkustu dæmin sem fundist hafa. Dæmin sem hann tiltekur eru
gamlar lummur um Parsifal og Hringinn sem andsemitísk verk.24
Rökstuðningur Gottfrieds er síst sterkari en þeirra sem áður
hafa reynt að færa rök að því að Fáfnir, Mímir, Alberich og
Högni séu táknmyndir gyðinga. Kenningin hlýtur engan stuðing
í skrifum Wagners, sem víkja margoft að túlkunarmöguleikum
verkanna. Rökstuðningur Gottfrieds og skoðanabræðra hans er,
að þar sem áðurnefndar persónur séu fégráðugar, valdafíknar og
undirförular leiði af sjálfu sér að þær séu táknmyndir gyðinga.
Meðan sterkari rökstuðningur kemur ekki til má hiklaust dæma
þessar túlkanir sem loftkastala kenningarsmiðanna. Þegar Gott-
fried þykist færa sönnur á stuðning Wagners við helförina með
því að rýna í Parsifal og persónusköpun Klingsors og Kundryar
þarf ekki fleiri vitnanna við um þessa loftfimleika.25 Langsóttari
rökstuðningur er utan míns ímyndunarafls.
Óperur Wagners eru hvorki andgyðinglegar né hlaðnar
þjóðernisáróðri. Að nær öllu leyti sýnast þær ópólitískar.
Wagner var ákafur þjóðernissinni og stóð oft í ströngu vegna
pólitískra skoðana sinna.26 Gild rök hafa verið færð að því að
hann hafi verið allt annað en geðugur maður, lastafullur
umfram aðra menn.27 Allt um það er erfitt að merkja það í
óperum hans. Það er líka ljóst að hann bar enga ábyrgð á því
sem síðar varð í Þýskalandi þegar nasistar mistúlkuðu og mis-
notuðu verk hans. Allt tal, sem stundum heyrist, um
að hefði hann verið uppi á dögum Þriðja ríkisins
hefði hann verið ákafur nasisti er óraunhæft og
tilgangslaust. Wagner var ekki nasisti.28
Sjálfstæði Bayreuth - pólitískt og listrænt
Löngu áður en nasistar komu til sögunnar þyrptust
þjóðernissinnar og hægrimenn til Bayreuth og nutu
þess sem þeir töldu sýna yfirburði Þjóðverja í and-
legum efnum. Meistarasöngvararnir höfðuðu strax í
upphafi til þessa hóps umfram önnur verk. Þegar leið
fram yfir fyrra stríð kom fram sú túlkun á Hringnum
sem nasistar tóku upp á arma sína. Hringurinn var þá
fyrst og fremst túlkaður sem táknsaga Þýskalands,
með Siegfried í hlutverki sannra Þjóðverja. Siegfried
fellur saklaus, grunlaus og dyggðugur, fórnarlamb
valdagírugra öfundarmanna sinna. Fjandmenn Sieg-
frieds fengu snemma á sig stimpil gyðinglegrar hegð-
unar og táknuðu óvini Þjóðverja. Ekki þarf að fjöl-
yrða um túlkun þjóðernissinnaðra hægrimanna á
spjótsstungu Högna í bak Siegfrieds, samsvörunin er
augljós. Óvinir gátu leynst innanlands sem utan.29
En hver var afstaða Wagnerættarinnar sjálfrar,
leiðtoga hátíðarinnar? Eftir dauða Wagners 1883 tók
Cosima, ekkja hans, við stjórn hátíðarinnar. Saga
Cosimu er afar sérstök og áhugaverð, einkum fyrir þá
sem finnst þriðji þáttur Tristan und Isolde óraunveru-
legur. Richard dó hægum dauðdaga í örmum Cosimu
í Feneyjum og segja má að hún hafi dáið samtímis,
rétt eins og ísold þegar Tristan leið. Við dauða
Richards hætti Cosima að lifa þótt hún dæi í hárri
elli löngu síðar, 1930. Cosima var Festspielleiter til
1906, þegar Siegfried, sonur þeirra hjóna, tók við.
Tíminn stóð í stað hjá Cosimu og allt skyldi vera
ósnert eins og „meistarinn“30 skildi við það. Þegar
Cosima dó lágu flestar eigur Wagners á sama stað og
hann lagði þær, húsgögnin í Wahnfried, aðsetri fjöl-
skyldunnar, voru óhreyfð, föt Richards voru á sama
stað. Jafnvel bókin sem Wagner skildi eftir á stofu-
borðinu var óhreyfð.31 Sama gilti um óperuupp-
færslur hennar. Breytingar voru ekki gerðar nema
nauðsyn krefði og fyrirskipunum Richards var fylgt
Cosima og Richard með Siegfried á milli sín. Siegfried átti sannar-
lega ættir að rekja til merkra tónlistarmanna því að Franz Liszt var
móðurafi hans.
út í ystu æsar. Persónulegar skoðanir Cosimu gáfu
heldur ekki tilefni til þess að telja Bayreuth pólitísk-
ari en áður. Cosima var nánast óafvitandi um það
sem fram fór utan Wahnfried og Festspielhaus. Hún
talaði um löngu látna listamenn, heimspekinga og
23