Sagnir - 01.06.2001, Blaðsíða 30

Kunst!“ Ýmsum þótti nóg um umsnúning þeirra félaga í list-
rænum efnum, fráhvarfið frá natúralisma til symbólisma. Hans
Knappertsbusch var t.d. af gamla skólanum og lítt gefinn fyrir
hinn nýja stíl, Neu-Bayreuth. Þegar hann var síðar spurður að
því hvers vegna hann hafi ekki mótmælt dökkri og fábrotinni
sviðsmyndinni í Parsifal svaraði hann um hæl: „Á æfingum hélt
ég alltaf að sviðsmyndin væri í smíðum og ætti eftir að koma.“
Allt var endurmetið og fátt var heilagt lengur.60
Vondur aðdáandi?
Á aldarafmælishátíðinni í Bayreuth 1976 ávarpaði Walter
Scheel, forseti V-Þýskalands, hátíðargesti. Lokaorð hans í ræðu-
stól voru þessi:
vegna opinskárrar umræðu Winifredar um sam-
bandið við Hitler og glímuna við fortíðina. „Ef Hitler
gengi inn um dyrnar núna mundi ég taka honum
opnum örmum og sem vini. Ég þekkti Hitler að góðu
einu“, var meðal þess sem Winifred sagði. Þetta er í
hnotskurn lausnin sem Wagnerfjölskyldan sér á
vandanum, a.m.k. opinberlega. „Ég þekkti Hitler
aðeins persónulega, sem vin, en ekki sem Fúhrer. Við
ræddum um lífið og tilveruna, Wagner. Stjórnmál
voru aldrei rædd“, sagði hún ennfremur. Winifred
hefur eftir Thomasi Mann, að þegar hann ferðaðist
um Þýskaland við annan mann nokkru eftir stríð hafi
þeir ekki fundið neinn sem gekkst kinnroðalaust við
því að vera stuðningsmaður Hitlers og sannur þjóð-
ernissósíalisti, nema eina konu í Bæjaralandi, og hún
var ensk! Allt til dauða síns 1980 hélt Winifred
tryggð við Hitler og hugsjónir nasismans.54
Það er ótrúlegt að hlusta á Winifred lýsa Hilter af
innilegri aðdáun: „einstaklega barngóður“, „hrífandi
maður“, „hlýlegur með gott hjartalag“, o.s.frv.55
Þegar hugsað er til helfararinnar og þeirra voðaverka
sem Hitler fór fyrir liggur við sjálft að dæma Wini-
fred gamalæra. En það er ekki skynsamlegt. Að vissu
leyti á hún sér málsbætur. í fyrsta lagi er ekkert sem
mælir gegn því að Hitler hafi verið fjölskyldunni
góður, traustur og skemmtilegur vinur, unnið hugi
barnanna, og fyrst og fremst komið til Bayreuth sem
Wagneraðdáandi.sí í öðru lagi hnígur allt að því, að
Winifred hafi alla tíð verið ósnortin af andsemitisma
Hitlers og nasismans. Áður hefur verið minnst á
synjun hennar á beiðni Hitlers um að ýmsum „óæski-
legum“ starfsmönnum hátíðarinnar væri vísað frá.
Að stríði loknu var Winifred flokkuð með
harðsvíruðustu nasistum. Þegar mál hennar voru
tekin til nánari skoðunar kom hins vegar í ljós að hún
hafði aðstoðað nokkra gyðinga við að komast úr
landi í stríðinu.” Sjálf segir hún í viðtalinu, að auk
persónulegrar aðdáunar á Hitler hafi hún verið, og
væri enn, stuðningsmaður nasista, en ekki á grunni
andsemitisma. Hitler kom reglu á glundroða sam-
félagsins, efnahagurinn komst á réttan kjöl og Þýska-
land varð sterkara en aldrei fyrr. „Við áttum ekkert.
Við áttum hvorki peninga né mat.“ Þá kom Hitler.58
Aðspurð um helförina sagði Winifred hana
hræðilega. Það breytti því hins vegar ekki að hún
þekkti Hitler að góðu einu; meðan svo væri sæi hún
ekki ástæðu til að bregða vináttu við hann.5’ Þessi
skýra lína sem Winifred dró milli persónulega vinar-
arins Hitlers og stjórnmálamannsins, og er dæmigerð
fyrir Wagnerfjölskylduna, er skiljanleg en óréttlætan-
leg. Fullyrðingar Winifredar um að hátíðin hafi aldrei
verið nasísk og að Wagner hafi ávallt verið í fyrir-
rúmi en ekki Hitler, og einnig bregður fyrir hjá
öðrum fjölskyldumeðlimum, eru rangar. Hátíðin var
um skeið áróðurshátíð nasista með Hitler í fyrirrúmi
ekki síður en Wagner. Umgjörðin var pólitísk en ekki
persónuleg, hún upphóf ekki Hitler án nasismans
heldur Hitler sem Fúhrer og þá stjórnmálastefnu sem
hann stóð fyrir.
Þegar hátíðin var endurvakin 1951 var Winifred
enn í fullu fjöri og, með samþykki Siegfrieds, Festspi-
elleiter til lífstíðar. Yfirtaka sona hennar, Wolfgangs
og Wielands, var þáttur í hlutleysingu hátíðarinnar
og var ætlað að undirstrika að nýjir tímar væru
gengnir í garð. Skilti var sett upp í Festspielhaus,
keimlíkt því sem eitt sinn var: „Hier gilt nur die
Saga Bayreuthhátíðarinnar er hluti af sögu Þýskalands.
Misstig hennar eru misstig þjóðar okkar. í þessum skiln-
ingi getum við þekkt okkur sjálf í sögu Bayreuthhátíðar-
innar. ... Við getum einfaldlega ekki eytt burtu dökkum
kafla í sögu Þýskalands og sögu Bayreuthhátíðarinnar.61
Wolfgang vissi vart hvernig hann átti að snúa sér við þessi orð.
Viðtalið við Winifred var sýnt árið áður og gerði hann æfan. Nú
var því enn haldið fram að hátíðin ætti sér dökka sögu. Wolf-
gang kannaðist ekki við það. Fullyrðingar um að Wagnerfjöl-
skyldan hafi verið pólitísk lengst af, stutt nasista og hátíðinni
hafi eftir stríð verið stjórnað af mönnum sem báðir áttu dökka
pólitíska fortíð féllu í grýtta jörð í Bayreuth. Þrátt fyrir ákafar
tilraunir bræðranna tveggja til að hreinsa ímynd hátíðarinnar
var langur vegur frá því að hún væri pólitískt hlutlaus í huga
almennings, síst í augum útlendinga. í fyrsta lagi voru margir
sem komu að hátíðinni eftir stríð fyrrum nasistar. Þjóðverjar,
sem sjálfir voru nasískir upp til hópa í Þriðja ríkinu, settu það
lítt fyrir sig þótt margir sem kæmu að hátíðinni ættu nasíska
fortíð. Þeirra fortíð var ekkert frábrugðnari en margra annarra
Þjóðverja. Sé einungis litið til stjórnendanna eftir stríð bregður
fyrir mörgum fyrrum nasistum. Á endurvígsluhátíðinni 1951
stjórnaði, auk Knappertsbusch, Herbert von Karajan, sem hafði
undanfarin ár átt erfitt uppdráttar vegna meintrar nasískrar for-
tíðar.62 Níundu sinfóníu Beethovens stjórnaði Furtwángler,
þekktur aðdáandi Hitlers.63 Síðar var Karl Böhm leiðandi stjórn-
andi í Bayreuth, fyrrum ákafur nasisti. Böhm var meðal áhorf-
enda þegar Scheel hélt ræðuna 1976 og brást ókvæða við. Hann
kom af fjöllum eins og Wolfgang.64
Auðvitað forðuðust þeir bræður að spyrða hátíðina við nas-
isma. En hvers vegna hefur gengið jafnilla að horfast í augu við
fortíðina í Bayreuth eins og raun ber vitni? Strax kemur í hug-
ann það sem lengi hefur verið haft fyrir satt: Wolfgang,
Wieland, Böhm og fleiri fyrrum nasistar voru bæði nokkuð
ákafari stuðningsmenn nasismans en seinna var látið, og ef til
vill ekki jafnmikið „fyrrum" og gefið var út. Winifred, Wolf-
gang, Wieland og Verena voru öll flokksbundnir nasistar og
virðast ekki einungis hafa verið aðdáendur Hitlers sem persónu-
legs vinar. Wolfgang varði lengst af skjalasafnið í Wahnfried
fyrir ágangi fræðimanna, en þegar hann loksins lét undan
þrýstingi hafði hann fjarlægt allnokkuð af skjölum og fargað.
Af hverju?
Mörgum kann einnig að detta í hug gleymska fjölskyldunnar
og Þjóðverja; þau séu staðráðin í að muna ekki eftir dökkum
þáttum í sögu sinni eftir ósigurinn 1945. Sjálfum dettur mér þó
helst í hug að það sé ekki gleymska sem hefur hrjáð Wagnerfjöl-
skylduna, og aðra þá sem vilja ekkert kannast við slæma fortíð,
heldur þvert á móti gott minni. I þessu sambandi er rétt að rifja
upp viðkvæðið sem oftast er viðhaft þegar fjallað er um fortíð-
arvanda Wagnerhátíðarinnar og tengsl Wagners og nasismans:
Wagner geldur þess að hafa átt vondan aðdáanda. Ég hafði
28