Sagnir - 01.06.2001, Blaðsíða 77

Var úr miklu efni að moða þegar þú
hófst upphaflega að vinna bókina?
Upphaflega hugmyndin var að nota einungis kafla úr þeim dag-
bókum sem varðveittar eru í handritadeild Landsbókasafns en
fljótlega komumst við á þá skoðun að vænlegra væri að leita
víðar fanga. Mér gafst færi á að komast til Winnipeg í Kanada
og leita heimilda í skjalasafni Manitobaháskóla en auk þess var
spurst fyrir um dagbækur vesturfara í héraðsskjalasöfnum hér-
lendis. Að lokum var gripið niður í Almanaki Ólafs Thorgríms-
sonar sem kom út um áratugaskeið vestanhafs og inniheldur
mikinn fróðleik um vesturferðir og Vestur-íslendinga, þ. á m.
mikið af ævisögulegum frásögnum. Niðurstaðan varð því sú að
um helmingur textans er fenginn úr handritadeild Landsbóka-
safns en hinn helmingurinn úr öðrum áttum. Auk dagbókakafla
eru nokkrir ævisagnakaflar, ýmist úr handritum eða prentaðri
útgáfu og auk þess nokkur bréf.
Hversu góðar heimildir telur þú dagbækur vera?
Dagbækur hafa eins og aðrar heimildir bæði kosti og galla.
Stærsti gallinn er hugsanlega hversu stuttaralegar og knappar
þær eru þegar maður vill fá meira að heyra. Formsins vegna er
aðeins rétt tæpt á afdrifaríkum viðburðum á sama hátt og hinir
hversdagslegu viðburðir eru tíundaðir. Þetta er um leið ákveðinn
kostur þar sem hlutirnir birtast manni í samhengi hversdags-
lífsins eins og reynt er að sýna fram á í bókinni. Um leið gefur
dagbókin ákveðin færi á að rannsaka hversdagslífið í sínu
fábreyttasta formi. Sá sem heldur á penna setur sig sjaldan í
stellingar við dagbókarskrifin og því geta þau verið meira
„spontant" en aðrar persónulegar heimildir. En allt fer þetta
eins og fyrr segir eftir viðfangsefni fræðimannsins, aðferðum
hans og viðhorfum til heimildanna.
Telur þú dagbókina vera deyjandi
tjáningarform nú á tölvuöldinni?
Mér sýnist að dagbækur, líkt og bréfaskriftir og ýmis önnur
form skriflegrar tjáningar, hafi gengið í endurnýjun lífdaga með
almennri tölvuvæðingu.
í kynningu sinni á viðfangsefninu á heimasíðu sinni segir Sigurður
Gylfi persónulegar heimildir ekki hafa átt upp á pallborðið hjá
flestum fræðimönnum, hverjar telur þú ástæðurnar vera fyrir því?
Svokallaðar persónulegar heimildir eru allt í kringum okkur og
það í miklu magni. Ógrynni ævisagna komu út á liðinni öld,
endurminningar, frásagnir og upprifjanir af ýmsu tagi. Á tíma-
bili var gefið út nokkuð magn af bréfasöfnum og einstaka dag-
bækur hafa ratað á prent. Þar fyrir utan eru söfn víða um land
full af ritheimildum sem falla í þennan flokk og á nokkrum
söfnum eru til munnlegar heimildir af þessum toga, ýmist á seg-
ulböndum eða í uppskriftum. Því má segja að slíkt efni hafi
verið í hávegum haft meðal þjóðarinnar á síðustu öld, fólksins
sem bæði framleiddi þær og notaði sér til gagns og gamans.
Ég held að meginástæðan fyrir því að persónulegar heimildir
hafi ekki verið notaðar sérlega mikið af sagnfræðingum síðustu
áratugi sé sú að þær hafi dottið úr tísku, þær hafi þótt gamal-
dags og átt meira skylt við frásagnarlist og þjóðlegan fróðleik
heldur en sagnfræðilega rannsókn og greiningu sem byggði á
vísindalegum grunni. Einnig má nefna að persónulegar heimildir
tengjast nokkuð persónusögu, fyrirbæri sem fór halloka fyrir
félagssögunni uppúr 1970 en virðist á ný eiga uppá pallborðið
hjá fræðimönnum jafnt sem lesendum í dag.
Árið 1995 var fyrst haldið námskeið um persónu-
legar heimildir sem þú sast. Breytti námskeiðið ein-
hverju um viðhorf þitt til persónulegra heimilda?
Ég held að námskeiðið 1995 og önnur námskeið um
svipað efni hafi haft mikil áhrif til að kynna persónu-
legar heimildir og ekki síður í þá átt að koma nem-
endum í snertingu við frumheimildir og gefa verðandi
sagnfræðingum tækifæri til að „uppgötva" eitthvað
sem geymt er í sprengjuheldum geymslum. Það er
alltaf spennandi fyrir sagnfræðinema að opna pakka
sem varla hefur verið hreyft við síðan hann kom á
safnið og byrja að skoða hvað hann hefur að geyma.
Almennt séð er nemendum mjög hollt að kynnast
sem flestum tegundum heimilda og um leið að leiða
hugann að því hvar finna megi heimildir sem varpa
nýju ljósi á viðfangsefnin.
Telur þú nauðsynlegt að vekja athygli almennings á
frumheimildum eða persónulegum heimildum með
útgáfu bókaflokksins og ef já þá af hverju?
Útgáfa bóka eins og þeirra sem komið hafa út í rit-
röðinni Sýnisbók íslenskrar alþýðumenningar hefur
fyrst og fremst tvennan tilgang. Annars vegar að gefa
út frumheimildir fyrir aðra fræðimenn. Heimildirnar
eru kynntar almennt auk þess sem í bókunum eru
aðgengilegar heimildir sem nýtast við margvíslegar
rannsóknir.
Að hinu leytinu er verið að gefa sýnishorn úr
íslenskri menningarsögu út fyrir fróðleiksfúsan
almenning sem svo er kallaður og þannig bætt við
dráttum í þá litskrúðugu mynd sem íslensk menning-
arsaga er. Ég held að nokkuð stór hópur lesenda hafi
áhuga á að lesa texta úr fortíðinni án þess að fræði-
menn séu búnir að greina hann og skýra í þaula.
Auðvitað fer heilmikil úrvinnsla fram við val heim-
ilda, uppskrift, uppsetningu og ritun formála en við
útgáfu bókanna hefur verið lögð áhersla á að birta
sýnishorn sem eru lýsandi fyrir heimildina. Ef til vill
má tala um þverskurð í því sambandi. Sem dæmi má
nefna dagbækur vesturfara en útgáfa þeirra er hvorki
samfelldur skemmtilestur né er stórkostlega viðburði
að finna í hverri setningu. En á móti kemur að með
því að birta samfelldar ársfærslur úr dagbók bónda
sem skyndilega tekur þá ákvörðun að flytja vestur til
Ameríku með allt sitt fólk og fátæklegar eignir án
þess í raun að vita hvað bíði hans handan hafsins fær
lesandinn ákveðna tilfinningu fyrir lífsins gangi og
hinu hversdagslega samhengi sögulegra viðburða og
sögulegs ferlis.
75