Sagnir - 01.06.2001, Blaðsíða 9

Páll Björnsson er formaður Sagnfræðingafélags íslands.
Hann stundar nú rannsóknir við Hugvísindastofnun Háskóla fslands.
Svikmyndir?
Um hetjusagnir og hversdagssögur í kvikmyndum
í Laugarásbíói var að hefjast sýning á dýrustu evrópsku kvik-
myndinni sem gerð hafði verið fram að þessu, myndinni Enemy
at the Gates. Þetta var í byrjun maí 2001. Hún kostaði víst um
85 milljónir bandaríkjadala og fjallar um vatnaskil í síðari
heimsstyrjöld, orrustuna um Stalíngrad veturinn 1942-43. Þessu
ensk-þýsk-írska samvinnuverkefni var leikstýrt af Jean-Jacques
Annaud. Af kvikmyndinni er það að segja að hún gaf allsendis
ófullnægjandi mynd af örlagaríkum atburðum því að þeim var
snúið upp í persónulegt drama, nánar tiltekið einvígi tveggja
leyniskyttna, rússneska bóndasonarins Vassilis Zaitzevs og
þýska aðalsmannsins Konigs. Rússinn er í hlutverki hetjunnar
og það er hann sem hefur að lokum betur. Þannig er gefið í skyn
að einvígi tvímenninganna hafi markað þáttaskil í orrustunni og
jafnvel styrjöldinni.
Ekki eru persónurnar tvær þó hreinn uppspuni vegna þess
að báðar voru til og höfðu kannski dálítil áhrif á gang mála. Þó
hljóta flestir að sjá í hendi sér að í átökum þar sem hundruð
þúsunda hermanna koma við sögu, hergögnum af þyngstu og
flóknustu gerð er beitt, framleiðslumáttur heilu iðngreinanna og
samgöngukerfi víðáttumikilla landssvæða skiptir máli, svo ekki
sé talað um ákvarðanir stjórnmálamanna og herforingja um
strategíska og taktíska beitingu heraflans, þá verða þessir tveir
karlar léttvægir.
Hér er því um að ræða fremur hefðbundna kvikmynd sem
höfðar til tilfinninga fólks, melódrama þar sem áhorfandinn er
dreginn inn í spennandi atburðarás sem hlýtur farsælan endi
með sigri söguhetjunnar yfir óvininum. Hvort slík hetjuvæðing
sé alltaf alvond er ég ekki svo viss um en í þessu tilfelli leiðir hún
til afskræmingar á sögunni; hún gerir þessa kvikmynd að sögu-
legri svikmynd. Hefði ekki verið nær að gera hana án skírskot-
unar til orrustunnar í Staiíngrad? Ættu sagnfræðingar að
bregðast við þessu með því að berjast fyrir gerð heimildamynda
vegna þess að þær gefi miklu sannari mynd af sögunni en
leiknar myndir? í því sambandi verður að hafa í huga atriði sem
margoft hefur verið bent á, að munurinn á leikinni mynd og
heimildamynd sé alls ekki eins mikill og við viljum oft vera láta.
„As much as the drama“, svo ég vitni í bandarískan kvikmynda-
sagnfræðing, „the documentary presents a world that has been
shaped by the filmmakerV Myndavélin er aldrei hlutlaus, það
er alltaf einhver bak við hana.
Vandinn sem framleiðendur heimildamynda standa frammi
fyrir er því hinn sami og þeirra er kljást við fortíðina í gegnum
hið ritaða orð: Bæði formin eru að einhverju leyti
listform. Þeir hljóta að þurfa að takast á við gamal-
kunnar aðferðafræðilegar spurningar um hvaða
atburðir séu mikilvægir: Hverju á að sleppa? Á hvað
viljum við leggja áherslu? í hvaða samhengi setjum
við hlutina fram? Hvað getum við ekki vitað? Er t.d.
stofnun lýðveldis á Þingvöllum á rigningarsömum
júnídegi árið 1944 mikilvægari eða minnisverðari
atburður heldur en kaffiuppáhelling eða gegningar
einsetumanns í afskekktum firði að morgni sama
dags? Ef við yfirfærum þetta sama vandamál yfir á
leiknar kvikmyndir og höldum okkur við sama
ártalið, þá mætti spyrja hvort lending Bandamanna í
Normandí sé verðugra myndefni heldur en sena með
venjulegu fólki sem gengur sömu fjöru í ró og friði
áratug síðar. Eigum við m.ö.o. fremur að segja hetju-
sögur en hversdagssögur, fremur að fjalla um
leyniskyttur í Stalíngrad en óbreytta hermenn?
Danilov (Joseph Fiennes) og Zaitsev (Jude Law) gefst stund milli
stríða í hinni örlagaríku orrustu.
Allmörgum vikum eftir þessa bíóferð hlunkaðist
nýjasta tölublað hins heimsþekkta tímarits samtaka
bandarískra sagnfræðinga, American Historical
Review, inn um bréfalúguna hjá mér og þar var
einmitt að finna sagnfræðilega greiningu á myndinni.
Þar var fjallað um atriði sem komið höfðu upp í huga
minn, en þó var farið talsvert dýpra í greininguna en
7