Sagnir - 01.06.2001, Blaðsíða 46

hreinasta lostæti.74 Af þessu má sjá að íbúar landsins
fóru að sætta sig við þau matföng sem þeir gátu aflað
sér á eigin spýtur.
Hákarlinn þótti einnig ljúffengur. Eggert Ólafs-
son taldi hákarlinn „hitandi og því etinn, er menn
þurfa að vinna úti í miklum kuldum á vetrum.“75
Hvort sem mönnum hitnaði við hákarlaátið eða ekki,
þá sóttu íslendingar mikið í hákarlaveiði jafnt í
hallærum og þegar árferðið var hliðhollara mönnum.
Jón Jónsson, sýslumaður í Strandasýslu tilgreindi í
öllum skýrslum um ástand sýslunnar sem hann sendi
stiftamtmanni á tímabilinu 1808-1813 hvernig
hákarlatekjan hafði tekist og yfirleitt gátu íbúar á
Ströndum reitt sig á hákarlinn því að veiðin gekk
almennt bærilega.74
Hákarlinn var yfirleitt ekki etinn nema vind-
þurrkaður. Helst átti hann að þorna í hálft ár eða
lengur, þeim mun eldri sem hann var, þeim mun betri
og hollari. Lýsið sem var unnið úr hákarlinum var
þar að auki eftirsóttur gjaldmiðill í kaupstöðum.
Almennt var það viðtekið viðhorf að ferskur hákarl
væri mjög óhollur og því var hann aðeins étinn
ferskur í hallærum.77 Eggert Ólafsson greindi frá því
að af slíku hákarlsáti hefðu menn „veikzt af ákafri
blóðsótt, en stundum fengið af því þrálátar blóðnasir.
Þeim fylgja yfirlið, og hefir þetta dregið menn til
dauða á skömmum tíma.“ Helst þóttu veikindin
líkjast skyrbjúgi, en með heilnæmu mataræði og
nægilegri hreyfingu gátu sjúklingarnir orðið heilsu-
hraustir að nýju.78
Hrossakjöt
íslendingar gátu einnig neytt hrossakjöt til matar svo
sem hafði tíðkast í ýmsum yfirgengnum hallærum.
En hrossakjötsát hafði verið fordæmt frá fornu fari,
enda tengt blóti og öðrum heiðnum siðum sem
var ekki kristnum mönnum samboðið. Ólafur
Stephensen hafði fordæmt þá staðreynd að ýmsir
íslendingar vildu innleiða siði heiðingja með hrossa-
kjötsáti, í grein sinni um hross í riti Lærdómslista-
félagsins árið 1787. ,,[E]n eingi þánki er vidbióds-
legri enn þessi,“ ritaði hann og bætti svo við þeirri
spurningu hvort menn ættu „og svo eta orma og
poddur, af því þær eru fæda þeirra er búa í Amer-
íku?“ Nei, það ætti „hér eptir, sem híngat til, at vera
hardliga bannat sem vidrstyggd, nema þá óumflýjan-
ligt lífs-tión liggr vid.“”
Magnús Stephensen, sonur Ólafs, var þó á öðru
máli nokkrum árum síðar. Hann vildi útrýma því
gamla hugarfari að tengja hrossakjötsát við blót og
aðra heiðna siði og hvatti landsmenn sem liðu skort
að neyta hrossakjöts. Honum til málsbóta, þá var
lífstjónið óumflýjanlegt þegar hér kemur við sögu. í
auglýsingu sem Magnús Stephensen ritaði, og var birt
í desember árið 1808, sagði m.a. að yfirvöld ættu að
áfýsa almúga til hrossakjötsnotkunar í núver-
andi kringumstæðum, og þarhjá fyrirskipa, að
þess brúkun sé innleidd til ómaga framfæris,
bæði í hreppum og við tukthúsið, til viður-
væris þeim sakamönnunm, sem þarí eru...80
Enda var ekki við öðru að búast en að fátæklingar,
ómagar og sakamenn þyrftu að hafa sitthvað að bíta:
og brenna. Tilskipunin átti meira að segja að gegna því hlut-
verki að fæla menn frá því að grípa til afbrota eða „gera þeim
vistina þar miður eftirsóknarverða.“81 Gera má ráð fyrir að
tukthúsið hafi verið freistandi og jafnvel eftirsóknarverður dval-
arstaður, sem bauð upp á fæði og öruggt húsaskjól, sem var
sennilega meira en margur gat gert ráð fyrir á harðindatímanum
sem hafði gengið í garð í upphafi aldar. Sir George Steuart Mac-
kenzie, sem sótti ísland heim árið 1810, taldi t.a.m. að helsti
ókosturinn við tukthúsið í Reykjavík, hafi verið sú staðreynd að
það var of notalegt.82
Áminningu Magnúsar um hrossakjötsát var fylgt eftir í tukt-
húsinu. Föngunum fannst hrossakjötið ekkert betra en alþýðu
manna á íslandi og erfiðlega gekk að framfylgja boðum
Magnúsar í tukthúsinu í fyrstu. I október árið 1809 fékk fanga-
vörðurinn í tukthúsinu skipun um að fylgjast vel með því að
fangarnir styngju ekki hrossakjötinu undan eða víluðu sér frá
því að neyta þess. Þá var brýnt fyrir honum að leita reglulega í
hirslum fanganna að hrossakjöti sem þeir kynnu að hafa falið.83
En á næstu árum gekk hrossakjötið betur ofan í fangana, og
ekki bar á því að hrossakjötsátið í tukthúsinu „fældi menn...frá
að lenda þar, eins og Magnús Stephensen hafði búist við.“84
Enda fór föngunum í tukthúsinu sífellt fjölgandi. Árið 1810
Reykjavík árið 1801. Tugthúsið er neðst til hægri á myndinni.
voru óvenju fáir fangar í tukthúsinu eða 6 talsins, ári síðar voru
þeir 14 en svo bættust stöðugt fleiri við þar til að þeir voru
orðnir 33 í júlí árið 1813.85 En flestir afbrotamannanna sátu í:
tukthúsinu fyrir sauðaþjófnað.86
í ágúst árið 1813 sá Johan Karl Thuerecht Castenskjold
stiftamtmaður ekki annan kost en þann að sleppa átján föngum
úr tukthúsinu. Orsakirnar sem hann tilgreindi konungi voru
þær helstar að fiskveiðar höfðu brugðist og að almennur
skortur væri á matvörum í bænum.87 Jón Espólín tók útskýring-
um Castenskjolds greinilega með fyrirvara og skrifaði í Árbók
sinni að Castenskjold „þóttist nú neyddr til at reka alla fánga á
brott af tukthúsi, ok setti þá á sveitirnar, þó þær væri ofþýngd-
ar ádr...“.88 Ekki er ólíklegt að Espólín hafi að nokkru leyti haft
rétt fyrir sér í þessu máli, enda veitti stiftamtmaður Sigurði
Thorgrímssyni bæjarfógeta skömmu síðar, eða þann 7. janúar
1814, heimild til þess að gefa fátækum börnum fæði í tukthús-
inu þrátt fyrir skortinn sem stiftamtmaður hafði kvartað undan
og orsakaði getuleysi hins háa stifts til þess að draga fram líf
fanganna í sama húsi. Bæjarfógeti hafði fyrr um veturinn keypt
hross til matar handa reykvískum fátæklingum en sökum for-
dóma voru nokkrir í hópi fátæklinganna ófáanlegir til þess að
neyta hrossakjötsins. Sigurður taldi greinilega óásættanlegt að
börn þessara einstaklinga myndu líða vegna fordóma foreldra
sinna. Þess vegna óskaði hann eftir heimild stiftamtmanns til
þess að taka 10-16 börn í heimavist í fangelsinu. Þar var fyrir-
hugað að gefa þeim hrossakjötssúpu og fisk með bræðingi eða
smjöri á degi hverjum allan veturinn. Svo sem fyrr greinir var
44