Sagnir - 01.06.2001, Blaðsíða 45

yfirvöld útvegi fræ,4S enda má gera ráð fyrir því að hin nýja
skylda hreppstjóra, að „innræta almenníngi lyst og góða
viðleitni með kályrkju, kálróta- og jarðepla-afla, allsstaðar hvar
faung eða líklegheit eru til...“46 hafi verið næsta gagnslaus þegar
engin fræ voru til í landinu. Sýslumaðurinn í Vestur-Skaftafells-
sýslu hafði t.a.m. útdeilt fræjum á kostnað Suðuramtsins árið
1813. íbúarnir höfðu tekið stórum framförum í garðræktinni en
þeir höfðu sérstaklega miklar mætur á gulrófuuppskerunni.47
Af vaxandi fjölda matjurtagarða í landinu að dæma má gera
ráð fyrir að talsverður fjöldi íslendinga hafi tekið mark á hvatn-
ingarorðum stjórnarinnar til landsmanna um nýtingu landsins
til annarra nota en beitar. Frá árinu 1801 til 1810 hafði mat-
jurtagörðum í landinu fjölgað úr 270 í 1194, árið 1813 voru
garðarnir 1.659 og fjöldi þeirra náði svo hámarki árið 1817
þegar þeir voru 3.466 talsins.48 Helsta hvatning íbúanna hefur
án efa verið sá staki skortur sem íslendingar stóðu frammi fyrir
á styrjaldarárunum þar sem íslendingar nýttu sér öll tiltæk ráð
til þess að komast lífs af.
Fjallagrös, söl og fjörugrös
íslendingar höfðu þó stöðugar áhyggjur „vegna þess að skipa-
koman brást.“4S En í samræmi við boðskap Magnúsar
Stephensens, reyndu margir íslendingar að bjarga sér sjálfir af
náttúrunnar gæðum. Sjálfsbjargarviðleitnin leiddi meðal annars
til þess að frú Gyða fór í tjaldferð í þrjár vikur á grasafjall sum-
arið 1808 ásamt tveimur börnum sínum og sex af vinnufólki
sínu. Mikil búbót var að ferðinni en að henni lokinni höfðu þau
aflað heimilinu átta til tíu tunna af fjallagrösum.50
Víða er að finna heimildir fyrir grasaferðum íslendinga fyrr
á tímum og hvernig fslendingar nýttu grös og jurtir til matar.51
Gagnsemi fjallagrasa í hallærum var ótvíræð. Eggert Ólafsson
greindi frá konu sem hafði lengi þjáðst af lífsýki'2 en fengið
fullan bata eftir að hún fór að hafa fjallagrös til matar.53 Þessar
jákvæðu hliðaverkanir fjallagrasanna virðast þó ekki hafa verið
á vitorði margra íslendinga.54 En nóg var af fjallagrösum hér eða
líkt og Hooker greindi frá: „It is, perhaps, in no country found
in such plenty, as in this from which it takes its name [Lichen
islandicns].“5S Fjallagrösin voru yfirleitt þurrkuð og soðin niður
með mjólk í graut.56
Söfnun á sölvum og ýmiskonar þangi til matar virðist ekki
hafa verið eins algeng í gegnum tíðina. Eggert Ólafsson fjallar
ekki nema afar lítillega um át íslendinga á slíkum strandjurtum5
sem bendir til þess að íslendingar hafi síður viljað leita í fjörur
landsins en til fjalla eftir æti þar sem hann gerði svo rækilega
grein fyrir söfnun og nýtingu landsmanna á fjallagrösum.58 En
Eggert var „einn áhrifamesjti] áhugamaður um mataræði
íslendinga“ á sínum tíma.55 Sjávarplönturnar taldi Eggert þó að
væru afar gagnlegar til eldsneytis og skepnufóðurs og ljóst er að
einstaka þangtegundir voru etnar af fátæklingum í hallærum.60
Magnús Stephensen sló á svipaða strengi en honum fannst ótrú-
legt að sölin væru aðeins borðuð af fátæklingum í harðindum,
þar sem „þau í öllu tilliti gefi mönnum gott fæði...“ .61
Margir íslendingar fóru að borða söl á styrjaldarárunum.
Árið 1809 höfðu íbúar Dalasýslu „til stor nytte...indsamlet Fi-
ældmos og Söl...“ þar af leiðandi „var ikke Stor Mangel paa
Levnetsmidler denne gang...“.62 í Reykjavík árið 1813 hafði
ástandið verið með versta móti. Guðrún Skúladóttir hélt því
fram að
fjöldi manna [hefði] dáið hér af hungri, á innnesjum, ef
þeim hefði ei gefizt mikill skelfiskur, sem rak á flestar
fjörur og fólk tók feginsamlega sér til lífs. Nokkrir tóku
þang og gerðu sér þar af graut, og með þessu móti dróst
lífið fram, svo fólk hefur ei dáið hungurs eða hors dauða
nema fáeinir niðursetningar ... og tveir eða þrír fátæk-
lingar.63
í þessari heimild má segja að Guðrún hafi óafvitandi
fært okkur ákveðna útskýringu á því hvernig fólki
tókst að draga fram lífið í skortinum. En líkt og
þegar hefur komið fram og Magnús Stephensen skrif-
aði um í hugvekju sinni til góðra íslenskra íbúa, voru
söl eða þang dýrmætt lífsmeðal, sér í lagi við sjávar-
síðuna, þar sem strandjurtirnar gætu að „reyndra
Læknara dómi í Kaupmannahöfn“ unnið gegn skyr-
bjúg.64 William Jackson Hooker varð víða var við að
íslendingar borðuðu söl þegar hann ferðaðist á
íslandi. Sölin voru tekin, þvegin rækilega og svo
þurrkuð áður en þeim var pakkað í tunnur. Mat-
reiðslan á sölvum var með ýmsu móti. Algengt var að
borða þau með fisk og smjöri en efnameiri bændur
suðu sölin gjarnan í graut, með mjólk og jafnvel rúg,
ef svo bar við.65 Hugvitssemin virðist hafa leikið við
íbúa Vestur-Skaftafellssýslu árið 1813. Þá greindi Jón
Guðmundsson sýslumaður frá því að íbúar sýslunnar
væru teknir að búa sér til velling eða graut úr blöndu
af rófum og fjallagrösum „uden mindste anviisning
fra landets læger.“66
Hvalkjöt, hákarlar og síli
Sumum íslendingum tókst að draga fram lífið og
koma í veg fyrir að falla úr hor með tilfallandi náð-
argjöfum úr náttúrunni. Þær gat t.d. rekið á land. Jón
Guðmundsson sýslumaður taldi t.d. óhætt að full-
yrða að fjöldi íbúa í Skaftafellssýslu hefði lifað vet-
urinn 1812-1813 af vegna þess að talsvert magn af
sílum hafði rekið þar á land í lok mars.67 Síli rak
reyndar svo oft á land við sandana í Skaftafellssýslu
að farið var í lestum að leita að sílum í fjörunni.
Lestarmenn „þvoðu af þeim sand og slepju og suðu í
saltvatni eða sýrubornu vatni. Afgangurinn var súrs-
aður. Stundum grafin í fönn til vors, þá hert eins
og hey i flekkjum, fergð í íláti; hitnaði þar og varð
bragðgott."68
Þó var algengara að hvali ræki á land og þá voru
þeir umsvifalaust teknir og settir í súr eða étnir nýir.6’
Á tímabilinu sem hér er til umræðu voru slíkir við-
burðir nokkuð tíðir og miklar bjargræðisstoðir. í maí
árið 1808 rak t.d. hval á land í Strandasýslu, „til god
Fordeel saavel for Ejerne, som tilgrænsende
Indbyggere.“ 0 í Múlasýslu lenti hvalur á grynningum
nærri góðviljuðum öldnum presti í Fáskrúðsfirði.
Horfurnar á hungurdauða í Múlasýslum virtust úr
sögunni „eftir að hvalinn rak, og á þessari guðs gjöf
mega allir sjá og þreifa á varðveizlu forsjónarinnar
og þeirri miskunnsemi guðs, er lýsir sér í því, hversu
hans föðurauga vakir yfir öllum skepnum hans.“
Enda hafði ekki hval rekið á land í Suður-Múlasýslu
í áraraðir. Mörg hundruð manna fengu mikilvæga
bjargræðisstoð en ,,[ó]ttinn við hungrið og þess
hræðilegu eftirköst hafði fram að þessu gagntekið og
bugað hugi allra.“71
Árið 1812 rak 1100 smáhvali á land í Eyra- og
Helgafellssveit „hvorved ikke allene dette men endog
mange andre sysseler, bleve rigeligen forsynede med
vinterforraad og nödvændigste livs ophold.“72 Og
það sama var upp á teningnum á Reykjanesi þar sem
smáhveli rak á land við Njarðvík í október á sama ári
sem var íbúunum ómetanleg hjálparstoð.73
Úr hvalnum var unnið ýmiss konar lostæti. Hval-
spik var notað sem viðbit í stað smjörs, og kjöt-
snúðar og bollur búnar til úr þvestinu sem þóttu
43