Sagnir - 01.06.2001, Blaðsíða 24

Tengsl Hitlers við Wagnerættina voru náin og tengdu
hana, hátíðina og verk Wagners dökkum tíma í sögu
landsins. Það var erfitt og umdeilt að endurreisa
hátíðina með þetta á bakinu.
í bókaverslunum flóir yfir af bókum um Wagner
og Hitler, Wagner og nasismann, Wagner og seinni
heimsstyrjöldina, Wagner og gyðingahatur. Efnið er
spennandi og söluvænlegt, og kann það að vera ríkur
þáttur þess að margar bókanna eru flausturslega
unnar og reyfarakenndar úr hófi fram. Því er gjarnan
haldið fram að Wagner hafi verið stækur gyðinga-
hatari, afkomendur hans sömuleiðis og hátíðin öðr-
um þræði nasísk helgihátíð. Af þessu leiðir að hátíðin
og Wagner vekja hugrenningatengsl við Hitler, nasis-
mann og helförina, nokkuð sem fæstir vilja tengjast á
nokkurn hátt. Flutningur á tónlist Wagners er t.d.
bannaður í ísrael.9 Þessi Wagnerkomplex, ef svo má
að orði komast, er hins vegar ekki hugarburður rit-
höfunda eftirstríðsáranna. Strax eftir stríðið sáust
greinileg merki þess að Þjóðverjar væru óvissir um í
hvorn fótinn þeir ættu að stíga þegar Wagner bar á
góma. Sjálfsmynd þeirra var löskuð eftir ósigurinn
1945 og nánast allir þættir þýskrar sjálfsvitundar og
sjálfsmyndar voru teknir til endurskoðunar. Þjóð-
verjar voru hræddir við að hlusta á Wagner skömmu
eftir stríð. Það er merkileg staðreynd að árið 1946
var engin Wagnerópera sett upp í öllu Þýskalandi.
Árið 1947 tóku örfá þýsk óperuhús Wagneróperur til
sýninga, og þótti dirfska að flestra mati. Hringurinn,
höfuðverk Wagners, hafði sérstöðu í huga almenn-
ings, einkum vegna túlkunar nasista og hægrimanna
á honum og var fyrst fluttur aftur í Þýskalandi 1950,
og þá í litlu óperuhúsi í Coburg. Stóru húsin tóku
Hringinn fyrst til sýninga 1951 þannig að
Bayreuthhátíðin var í broddi fylkingar þegar hún
færði hann upp á opnunarhátíðinni.10 Þessar einföldu
staðreyndir segja meira en mörg orð.11
í þessari grein er fortíðarvandi Bayreuthhátíðar-
innar og Wagnerfjölskyldunnar reifaður. Ósigurinn
1945 færði fjölskylduna, og Þjóðverja almennt,
skyndilega í þá stöðu að þurfa að horfast í augu við
fortíðina með öðrum hætti en þau höfðu vænst. Höf-
uðspurning greinarinnar er í hverju fortíðarvandinn
felst fremur en hvernig fjölskyldan og Þjóðverjar
glíma við hann. Fyrst er vikið að Richard sjálfum og
verkum hans með skírskotun til nasisma og and-
semitisma. Því næst eru raktir þættir úr sögu hátíðar-
innar og Wagnerfjölskyldunnar fram til 1944 og
grafist fyrir um pólitíska stöðu hátíðarinnar, tengslin
við Hitler og stöðu Bayreuth í Þriðja ríkinu. Að
lokum er dregið saman í hverju fortíðarvandinn felst
og hvers vegna erfiðlega gengur að glíma við hann.
Þjóöernishyqgja og andsemitismi
í verl<um Wagners
Stjórnmálasaga og menningarsaga Þýskalands á 19.
öld er samofnari en í fyrstu virðist. Þýskaland var
sameinað eftir fransk-prússneska stríðið 1870-1871
og brátt eldaði það grátt silfur við nágrannaríkin á
nýjan leik. Á öld rómantíkur og þjóðernishyggju
tókst hið nýstofnaða Þýskaland á við það verðuga
verkefni að hlaða undir þjóðarvitund sína og leita
hins sanna þýska þjóðaranda.12 Síðbúin stofnun ríkis-
ins, sem áður hafði einungis verið sameinað að nafn-
inu til sem keisaralegt ríkjasamband, hafði þau áhrif
á fornaldardýrkun þýskrar rómantíkur að síðbúin fornmennta-
stefna reið í hlað. Menntamenn og listamenn leituðu þá dyrum
og dyngjum að öllu fornþýsku sem mætti styrkja þjóðernis-
vitund og stolt. Saman við fornmenntastefnuna þýsku ófst pan-
germanisminn og leitarsvæðið varð því öllu víðlendara en ætla
mætti. Skyndilega varð fornnorrænn menningararfur forngerm-
anskur, fornþýskur.13
Listaverk og efnistök Wagners eru skilgetin afkvæmi þessara
strauma í stjórnmálum og menningu. Fyrir fáum misserum birti
Árni Björnsson afrakstur rannsókna sinna á þýsku fornmennta-
stefnunni með sérstöku tilliti til Wagners. Wagner var ákafur
þjóðernissinni og leit ekki á efnivið sinn sem alþjóðlegan forn-
menntaarf heldur fornþýskan arf. Niðurstöður Árna styðja þá
skoðun að verk Wagners beri að skoða í þessu ljósi.14 Barry
Millington bendir ennfremur réttilega á að vegna hálfguðlegar
stöðu Wagners, og óumdeilanlegs frumleika í listsköpun, sé
mönnum of gjarnt að líta á hann sem frumherja á öllum mögu-
legum sviðum. Sannleikurinn sé hins vegar sá að hann hafi ekki
verið frumkvöðull í pólitískum skrifum sínum og skoðunum og
verk hans endurspegli umfram allt skoðanir Þjóðverja á 19. öld,
að því gefnu að þau endurspegli eitthvað. Mjög varasamt sé að
rekja ýmsa þræði nasismans fremur til hans en annarra.15 Ef
Wagner hefði ekki samið frægar óperur dytti fáum í hug að leita
róta nasismans hjá honum.
Snemma var verkum Wagners haldið á lofti sem einum af
meistaraverkum mannsandans. í ljósi þess að þau eru þýsk
þóttu þau jarteikn um yfirburði Þjóðverja í menningu og listum.
Þá þótti mörgum verkin endurspegla pólitískar skoðanir
Wagners.
Án þess að hefja langa umræðu um mögulegar merkingar og
túlkanir á verkum Wagners verður ekki séð að óperur hans séu
þjóðernisleg áróðursverk. Þegar spurt er um þjóðernislegan
áróður í verkum Wagners eru einungis tvær af þrettán óperum
hans tækilegar til umræðu, Lohengrin og Meistarasöngvararnir.
í fyrsta þætti Lohengrin heldur Hinrik konungur fuglari þrumu-
ræðu yfir undirsátum sínum í Brabant vegna herkvaðningar
sinnar gegn ungverskum innrásarlýð. Vörn Þjóðverja og ósigr-
anleiki þeirra er hins vegar ekki umfjöllunarefni óperunnar.
Eftir að Elsa hefur klúðrað ráðahagnum við Lohengrin og líður
að lokum óperunnar heitir hann konungi sigri gegn Ungverjum
í guðs umboði. Guðsfylgi Þjóðverja á orrustuvellinum gegn
öðrum þjóðum mætti túlka sem þjóðernisáróður. Auðsærra
virðist þó að guð styðji trúmenn sína gegn heiðnum barbörum
en að hann taki afstöðu í deilum kristinna, og þar af leiðandi
siðmenntaðra, þjóða. Enda kemur Lohengrin upphaflega til
Brabant til þess að hindra áform Ortrudar, sem er heiðinn
morðingi, en ekki til þess að leiða Þýskaland til sigurs gegn
öðrum þjóðum. Og eftir allt saman eru varnir þjóðarinnar
aukaatriði í óperunni en ást og tryggð í forgrunni.16 Þannig er
mjög djúpt á þjóðernisáróðri í Lohengrin, og undarlega lítið af
honum ef Wagner hugsaði hana sem áróðursstykki.
í Meistarasöngvurunum er fjallað um gildi þýskrar listar og
viðhorf til vaxtar og viðgangs hennar. Meðal niðurstaðna er að
þýsk list sé öllum öðrum æðri og eilíf. Sachs segir við Walter,
þegar sá síðarnefndi hafnar því að vera gerður Meistarasöngv-
ari, að viðhald gamalla gilda og hefða sé lykillinn að sjálfsvit-
und þjóðarinnar:
Drum sag ich Euch:
ehrt Eure deutschen Meister!
Dann bannt Ihr gute Geister;
und gebt Ihr ihrem Wirken Gunst,
zerging in Dunst
das heil'ge röm'sche Reich,
und bliebe gleich
die heil'ge deutsche Kunst!17

22