Sagnir - 01.06.2001, Blaðsíða 111

Nýárskort
Brosandi börn innan í skeifu skreyttri
blómum og bleikum borða. Titill:
„Gleðilegt nýár“. Klukka með vísum á
tólf. Stundaglas að renna niður. Dag-
setningin 1.1. og rósaflúr. Ljóðlínurnar:
„Nú árið er liðið ...“ Skrautritun og
annað skreyti: Steindór Björnsson frá
Gröf. Útg.: Helgi Árnason. 1922.
Höfundur
voru kort borin út fyrir hádegi einu sinni á dag. Sum kort voru
þó stimpluð „síðdegis“, þannig að einhverjir fengu póstkort
eftir hádegi á árunum 1910 til 1920.
Þetta var að sönnu hraðvirkur máti til að koma skilaboðum
frá sér. Þegar síminn kom til sögunnar var hann einkum tengdur
skrifstofum rétt eins og bréfsímar og tölvur nú til dags. Jafnvel
fram á miðja öldina var sími munaður sem borgarastéttin ein
hafði efni á. Að hringja til útlanda var mikið mál. Menn þurftu
að panta fyrirfram og símtalið kostaði skildinginn. Þegar ný öld
var að ganga í garð var póstkort mikil nýlunda, og má greini-
lega skynja að sá þótti verulega forframaður og veraldarvís sem
sendi frá sér kort. Það náði umsvifalaust hylli almennings. Þeim
sem voru læsir og skrifandi fjölgaði stöðugt. Auðveldara varð
að ná sér í pappír og skriffæri, og fólk af öllum gerðum tók að
tjá sig á póstkortum. Aðalhlutverk þeirra eftir 1902 voru frétta-
skipti milli ættmenna sem bjuggu dreift. Ekki dró það heldur úr
vinsældum kortanna hve litlar kröfur þau gerðu til ritleikni á
tímum þegar formlegri menntun lauk að jafnaði við 14 ára
aldur. Bréf sem útheimti orðagjálfur eða langhunda, formsatiði
eða viðhöfn og tilhlýðilega uppsetningu dró kjark úr þeim sem
óvanir voru, en flestir gátu krotað eitthvað á kort. Það var
einnig mun ódýrara og ekki mátti gleyma þeim aukabónusi sem
fólst í fallegri eða áhugaverðri mynd.
Texti á póstkorti var að jafnaði óformlegur og þróaðist með
þegjandi samkomulagi í sérkennilega uppskrift sem hafði að
geyma tiltekna nauðsynlega frumþætti: kveðjuna, veðrið, heilsu
skrifarans, heilsufar viðtakanda, textalokin, þ.e. kveðju. Þetta
var staðlað mynstur og sjálfu sér nægt en myndaði jafnframt
öruggan grundvöll undir umröðun, breytingar eða frávik.
Þannig er uppistaða allra korta fram á daginn í dag, hvort sem
kortið er sent úr sumarfríi, eins og algengast hefur verið fyrr og
síðar, eða milli vina, ættingja eða nábúa. Kort voru nefnilega oft
send til næsta nágranna. í samhengi atvikanna má lesa frænd-
semi og samgang. Innlönd harmleiks má greina bak við fátæk-
leg orð eða þá tjaldið rís sviplega á stund gleði og fagnaðar.
Fyrir tíma símans var póstkortið eðlilegur vettvangur til-
hugalífs. Því, sem nú er hvíslað í síma, skilið eftir á símsvara eða
sent í tölvupósti, varð fyrir hálfri og heilli öld að trúa kortinu
fyrir. Aðdáandinn sendi gjarnan póstkort heim til þeirrar
heittelskuðu þar sem hnýsin augu foreldra, systkina eða vinnu-
hjúa gátu séð það. Pör þróuðu vitanlega með sér sitt einkalega
ritmál, en þegar allt um þraut að því er varðaði einrúm og næði,
var gripið til dulmáls. Stundum fólst það í heimagerðum slang-
uryrðum eða hraðskrift eða spegilskrift, en margbrotin kænsku-
brögð í dulmálsgerð voru iðulega birt í „kvennablöðum“
erlendis sem og reyndar hérlendis og af ákefð tekin upp
(erlendis). Kortin voru send hvaðanæva - frá Kína til Ameríku,
frá Suðurskautslandinu til Alaska. Sum stefin koma fram aftur
og aftur, einkum þau sem þróuðust með öldinni, svo sem sam-
göngur, kvikmyndaiðnaður, hlutverk kvenna, tíska;
og kort úr sumarleyfum voru ávallt svipuð að eðli.
Málfar breyttist, en talmál var ævinlega notað á póst-
korti, síður í sendibréfi. Við skyggnumst inn í hjörtu
og hugi fólks sem lifði mestu breytingar veraldarsög-
unnar.
Við rekumst á háttsetta karla og heldri frúr, fjall-
konuna og fjósakarlinn, og hlerum þau ræða um við-
burði, persónur og byggðarlög síðustu aldar. Heyrum
hortugheit úr sveitinni, hörmungar styrjalda úti í hin-
um stóra heimi og hættur samfara ferðalögum en
einnig ýmsa duttlunga og fyrirtekt í lífi og starfi.
Kortin endurspegla sjálfsmynd einstaklingsins og
hvernig hann staðsetur sig innan samfélagshóps. Lesa
má í kynhlutverk og þá möguleika og skorður sem
hefðbundin viðhorf settu mönnum. Sama má segja
um tilfinningatjáningu sem einnig varpar ljósi á sam-
skiptamynstur. Sonur sendi föður sínum kort frá
Höfðaborg í S.-Afríku árið 1912,7 en hann hafði
farið þangað suður til að afla fjár. Á leiðinni til
íslands var hann rændur í Liverpool og sneri aftur til
Suður-Afríku. Honum auðnaðist ekki að koma aftur
til ættjarðarinnar, því hann lést skömmu síðar. Kortið
var geymt í fórum foreldra sem hinsta minning
um piltinn.
Má bjóða þér upp í dans?
Herra býður fröken upp í dans með glans. 1886. Erlent.
Reykjavík 2. janúar 1886. Texti: „Elsku Ása ... mín! Gleðilegt nýár!
Jeg ætla nú að skrifa þér fáeinar línur og hinum stelpunum. Jeg held
jeg verði segja þér eitthvað af barnaballinu sem var á þriðjudagin jeg
held að krakkarnir hafi verið um 60. þvíiíkur grúi hefðir þú verið
komin innanum allan þann sæg litlu krakkarnir voru héðan, sumir
krakkarnir voru á hvítum kjólum svo ósköp fínir, og svo var þar
jólatré svo fjarska fallegt, og hékk á því kramarhús með allra handa
góðgæti, sem börnin fengu. Nú hætti jeg og reyndu nú Ása mín að
skrifa mér einhverntíma í vetur það gjörir ekkert til þó það verði
ekki fallegt þín elskandi systir Stína ...“
Borgarskjalasafn
Slitrótt samhengi, sérkennileg stafsetning, öfug-
snúin og kenjótt málfræði, upphrópanir, ósæmilegt
tal, haturspólitík. Allt er þetta að finna á póst-
kortum. Á línu viðtakanda stílar ein frúin með stæl
nafn vinstúlku sinnar „Ragnheyður".8 Þar sem þetta
hefur þótt eitt fegursta nafn íslenskt, hefur konu
þessari þótt sæma að skreyta það með ypsiloni. Þér-
ingar nákunnugs fólks eru mikið notaðar á íslenskum
kortum, þ.e. meðal heldra fólks. Merkilegt við gömul
skilaboð er að þau renna áfram án þess að kommur
109