Sagnir - 01.06.2001, Síða 21

keppni á sem flestum sviðum og gera endurbætur á því sem þeir
kölluðu úrelt stjórnkerfi i átt frá miðstýringu og koma á raun-
vöxtum í stað niðurgreiddra vaxta.50 Rétt er og að hluti af þeim
tillögum sem Davíðsnefndin gerði kom til framkvæmda í ráð-
herratíð Jóns Sigurðssonar og hann beitti sér auk þess fyrir víð-
tækara frelsi í gjaldeyrismálum með því að í reglugerð frá 1.
september 1990 er gert ráð fyrir að gjaldeyrisviðskipti verði
frjáls hinn 1. janúar 1993.51 Því er óhætt að fullyrða að Alþýðu-
flokkurinn var ekki á móti markaðsvæðingunni þó svo flokks-
samþykktirnar segi annað, en það er fráleitt að eigna flokknum
frumkvæði breytinganna.
Frjálshyggjustjórn?
Hugmyndir talsmanna nýfrjálshyggjunnar beggja vegna
Atlantsála mörkuðust af kröfum um minni afskipti ríkisins af
efnahagsmálum. Áherslan var á að fyrirtæki og einstaklingar
réðu sínum málum sjálfir án afskipta ríkisvaldsins að svo miklu
leyti sem mögulegt var. Þeir töldu að markaðnum væri best
treystandi til að ná hagkvæmustu niðurstöðunni fyrir samfé-
lagið í heild sinni. Ríkið ætti ekki að taka ákvarðanir um verð-
lag og þjónustu einkafyrirtækja og skipta sér sem allra minnst
af atvinnurekstri og koma sér útúr honum þar sem það átti við.
Ríkisstjórn Steingríms Hermannssonar beitti sér fyrir breyt-
ingum á veigamiklum sviðum efnahagsmálanna. Bönkunum var
veitt frelsi til að ráða sínum málum sjálfir, ákvarðanir um verð-
lagningu vöru og þjónustu voru að langmestu leyti úr höndum
hins opinbera og gjaldeyrisviðskipti voru að mestu leyti frjáls er
ríkisstjórn Steingríms Hermannssonar lét af völdum. Hins veg-
ar var ekki um að ræða að ríkið drægi sig út úr þeim atvinnu-
rekstri sem það hafði með höndum; það átti enn stærsta hluta
bankakerfisins, rak verksmiðjur og þjónustufyrirtæki. Aðgerðir
stjórnarinnar í þeim málum sem hér hafa verið skoðuð voru tví-
mælalaust undir áhrifum frá nýfrjálshyggjunni enda hafði ann-
ar stjórnarflokkanna haldið sjónarmiðum þeirrar stefnu mjög á
lofti um nokkurt skeið og flestir talsmanna Framsóknarflokks-
ins virðast hafa aðhyllst sum þessara sjónarmiða í megin-
atriðum. Andstöðu var helst að finna hjá Alþýðubandalaginu en
þar sem það var utan stjórnar hafði það lítil áhrif á framvindu
mála. Alþýðuflokkurinn var í reynd sammála þessum breyt-
ingum í meginatriðum þrátt fyrir kosningayfirlýsingar og
stefnuskrár í öðrum anda sem kann að hafa mótast af tengslum
flokksins við verkalýðshreyfinguna.
Ríkisstjórn Steingríms Hermannssonar virðist því með réttu
mega kalla frjálshyggjustjórn.
Tilvísanaskrá:
1 Grein þessi er byggð á BA ritgerð höfundar í sagnfræði frá árinu 2001, „Endurreisn
markaðshyggjunnar - á íslandi á níunda tug 20. aldar“. Þar er ítarlegri umfjöllun um þær
breytingar sem urðu á tilteknum þáttum í íslensku efnahagslífi á tímabilinu 1981-1990
og greiningu á afstöðu stjónrmálaflokkanna til þeirra. Guðmundi Jónssyni eru þakkað-
ar nytsamlegar ábendingar og athugasemdir við samningu þessarar greinar.
2 Henrik Christofferson, Danmarks 0konomiske Historie. Efter 1960. Árhus 1999, bls.
160-172 - Andrew Gamble, The Free Economy and the Strong State The Politics of
Thatcherism. Basingstoke og London, 1989, bls. 3 og 7.
3 Sjá allítarlega umfjöllun um nýfrjálshyggjuna í David Green, The New Right. The
Counter-Revoltion in Political, Economic and Social Thought. Brighton, 1987 - John
Gray Beyond the New Right. Markets, government and the common environment. New
York, 1993 og um Thatcherisma sérstaklega í Gamble, The Free Economy and the New
State. The Politics of Thatcherism. Basingstoke og London, 1989.
4 Stefnuyfirlýsing og starfsácetlun ríkisstjórnar Steingríms Hermannssonar. [Reykjavík],
1983, bls. 6.
5 Stjórnartíðindi 1979 A, 22-25.
6 ÞÍ. Viðskiptaráðuneyti 1994 B/525 2 Bankamálanefnd. Bréf dags. 29/4 1983 undir-
ritað Þ.ól. er líklega Þórður ólafsson.
7 ÞÍ. Viðskiptaráðuneyti 1994 B/525 2 Bankamálanefnd. Fréttatilkynning
frá viðskiptaráðuneytinu um störf bankamálanefndar dags. 23.3 1984.
8 Þjóðarbúskapurinn 1988, Reykjavík, 1989, bls. 61.
9 Stjt. 1985 A, 280-308. Um er að ræða lög nr. 86 og 87, 4. júlí 1985.
10 Alþingistíðindi 1984-1985 A, 2990-2991 - Stjt. 1985 A, 280-308.
11 ÞÍ. Viðskiptaráðuneyti 1994 B/525 2 Greinargerð Kjartans Jóhanns-
sonar um frumvarp til laga um viðskiptabanka dags. 5.4. 1984. Einnig
birt sem fylgiskjal frumvarpsins er það var lagt fram á Alþingi sjá Alþt.
1984-1985 A, 3008-3010.
12 ÞÍ. Viðskiptaráðuneyti 1994 B/525 2, Bankamálanefnd. ódagsett sér-
álit Lúðvíks Jósepssonar.
13 Sama heimild. Einnig birt sem fylgiskjal frumvarpsins er það var lagt
fram á Alþingi sjá Alþt. 1984-1985 A, 3011-3012.
14 Alþt. 1984-1985 B, 4425-4435, beina tilvitnunin er á blaðsíðu 4432.
15 Alþt. 1985-1986 B, 2366.
16 Handstýringu var beitt í september 1988. Sjá Stjt. 1988 A, 216-220 -
Morgunblaðið, 29. september 1988, bls. 2 og 41, Annáll efnahagsmála
1988-1992, bls. 23.
17 Alþt. 1985-1986 B, 2363-2365.
18 Sama heimild, 2370-2381, 2424-2434.
19 Sama heimild, 2429.
20 Stefnuyfirlýsing og starfsácetlun ríkisstjómar Steingríms Hermanns-
sonar, bls. 6.
21 ÞÍ. Viðskiptaráðuneyti 1994 B/481 1 Afnám verðlagsákvæða 1984,
[ódagsett] - ÞÍ. Viðskiptaráðuneyti 1994 B/480 2, Bréf dags. 21. 6. 1984
frá Georg Ólafssyni til Matthíasar Á. Mathiesen.
22 ÞÍ. Viðskiptaráðuneyti 1994 B/480 2. Bréf dags. 21. 6. 1984 frá Ge-
org ólafssyni til Matthíasar Á. Mathiesen.
23 Stjt. 1979. A,: 206-209 - Stjt. 1979 B, 1007-1016.
24 Sjá t.d. mál Jakobínu Eriksen í ÞÍ. Viðskiptaráðuneyti 1994 B/507 2,
bréf dagsett 14.10. 1980 frá utanríkisráðuneytinu og fleiri bréf í sömu
öskju.
25 ÞÍ. Viðskiptaráðuneyti 1994 B/509 1 Skipunarbréf Þórhalls Ásgeirs-
sonar. ÞÍ. Viðskiptaráðuneyti 1994 B/509 1, minnisblað um hverjir skip-
aðir höfðu verið í nefnd ráðherra, ódags.
26 ÞÍ. Viðskiptaráðuneyti 1994 B/509 1, Bréf frá gjaldeyrisnefndinni til
ráðherra um skilaskyldu gjaldeyris dags. 27. október 1983.
27 Þjóðarbúskapurinn: annáll efnahagsmála 1977-1988. Reykjavík, 1988,
70. 74 sjá og lög nr. 73/1983, Stjt. 1983 A, 121.
28 ÞÍ. Viðskiptaráðuneyti 1994 B/509 1, Breytingar á reglum Seðlabank-
ans um innlenda gjaldeyrisreikninga, dags. 30.8. 1984 (Drög) - Sjá Þjóð-
arbúskapurinn. Annáll efnahagsmála 1977-1988, bls. 78.
29 Lýður Björnsson, Saga kaupmannasamtaka íslands. Afmœlisrit. Kaup-
menn og verslun á íslandi. Reykjavík, 2000, bls. 93-94 - ÞÍ. Viðskipta-
ráðuneyti 1994 B/509 1: Bréf Davíðs Ólafsssonar til viðskiptaráðuneytis-
ins um störf gjaldeyrisnefndarinnar, dags. 26. maí 1987.
30 Þjóðarbúskapurinn. Annáll efnahagsmála 1977-1988, bls. 84.
31 ÞÍ. Viðskiptaráðuneyti 1994 B/509 1, Bréf Davíðs Ólafsssonar til við-
skiptaráðuneytisins um störf gjaldeyrisnefndarinnar, dags. 26. maí 1987 -
ÞÍ. Viðskiptaráðuneyti 1994 B/392 2, Changes in trade policy and
exchange restrictions. Ódagsett skjal. Sjá ennfremur reglurgerð Seðla-
bankans í ÞÍ. Viðskiptaráðuneyti 1994, B/509 1, Reglur gjaldeyriseftirlits-
ins um fjármögnunarleigu byggðar á auglýsingu viðskiptaráðuneytisins,
dagsett 6. maí 1986 og reglum gjaldeyrislaga nr. 63/1979. Drög. nóvem-
ber 1986 og reglugerð nr. 227/1987 Stjt. 1987 B, 457-461.
32 Stjt. 1990 B, 843-851.
33 Sjá Árni Helgason, Endurreisn markaðshyggjunnar, bls. 26-28.
34 Tillögur Alþýðubandalagsins í efnahags- og atvinnumálum. Reykjavík,
1978, 5.3.3.
35 Þingtíðindi: flokksráðsfundur Alþýðubandalagsins 19.-21. nóvember
1982. Reykjavík, 1983, bls. 9.
36 Alþt. 1983-84, B, 5908-5912, einkum 5908.
37 Sama heimild, 5938-5939.
38 Leiftursókn gegn verðbólgu, bls. 1.
39 Sama heimild, bls. 9-10 - Frá upplausn til ábyrgðar, Kosningayfirlýsing
Sjálfstceðisflokksins við Alþingiskosningarnar 23. apríl 1983, Reykjavík,
1983, bls. 1-2.
40 Alþt. 1981-1982 B, 2567.
41 Dagur B. Eggertsson, Steingrímur Hermannsson. Forsœtisráðherra.
Ævisaga, III, Reykjavík, 2000, bls. 79-82.
42 Alþt. 1986-1987, 2950-2951.
43 Sjá t.d. Morgunblaðið 21.12. 1979, bls. 16-17.
44 Tíminn 20.4. 1983, bls. 5.
45 Alþt. 1977-1978 B, 4344: Alþt. 1981-1982 B, 2579, 3945, 4163-4164.
Alþt. 1983-1984 B, 5915.
46 Dagur B. Eggertsson, Steingrímur Hermannsson III, bls. 40-41.
47 Stefnuskrá Alþýðuflokksins. Samþykkt á 43. flokksþingi t október 1986,
Reykjavík 1988, bls. 6.
48 Sama heimild, bls. 6, 9, 13-14 og 19.
49 Helstu umbótamál Alþýðuflokksins 1987-1995, [án staðar] 1995,
einkum bls. 6.
50 Alþt. 1981-1982 B, 2064, 2570, 2572, 3945 - Alþt. 1983-1984 B,
1470, 5944-5945 - Alþt. 1986-1987, 2870, 4057-4059.
51 Morgunblaðið 3. ágúst 1990, bls. 23.
19