Sagnir - 01.06.2001, Blaðsíða 65

ráðleggja sumir uppeldisfræðingar ungum mæðrum í dag að
reifa börn sín. í bók Penelope Leach um barnauppeldi er einmitt
fjallað um reifun sem góða aðferð til að sefa ungbörn í stað þess
að ganga með þau um gólf endalaust en þar segir.
Hins vegar er hægt að koma að mestu leyti til móts við
snertiþörf barnsins með því að dúða það vel. Sjal getur
veitt barninu hlýju og öryggistilfinningu. Þegar barnið er
vafið reifum á þennan hátt er tilgangurinn að hindra að
rykkjóttar hreyfingar þess trufli það. Slík dúðun hefur
undraverð róandi áhrif á flest ungbörn. Ef barnið er
dúðað á þennan hátt heldur það betur á sér hita en þegar
breitt er ofan á það á venjulegan hátt. Dragsúgur kemst
ekki auðveldlega í gegnum reifarnar.30
í köldum og lekum torfbæjum 18. aldar hafa reifarnar haldið
góðum hita á líkama ungbarnsins og komið í veg fyrir ofkæl-
ingu. í bæjunum var oft þröngt á þingi, fullorðnir sinntu vinnu
sinni og innan um ærsluðust smábörn og húsdýr á takmörkuðu
gólfplássi. Þá hefur barninu verið best borgið í þéttum reifunum
sem vörðu það gegn hnjaski og áreiti smábarna og húsdýra.
Snemma á 18. öld gætir mikillar andstöðu gegn reifun í
Englandi og Frakklandi. Hinn frægi heimspekingur Rousseau
reið á vaðið með kenningum sínum um að frelsa skyldi börn
undan reifunum sem heftu bæði andlegan og líkamlegan þroska
þeirra. Kenningar Rousseau um barnauppeldi höfðu víðtæk
áhrif en þessar hugmyndir tímabilsins er frekar hægt að tengja
breyttu viðhorfi til fjölskyldulífs og barna almennt.31 Vel má
vera að efnameira fólki hafi hentað að losa börn sín við reif-
arnar, enda væsti ekki um ungbörnin í hlýjum og vönduðum
vistarverum efnafólks en á meðal alþýðunnar sem bjó við kulda
og klæðleysi hefði barnið eflaust ofkælst og dáið hefði það misst
hlýjar reifar sínar.
Sumir fræðimenn hafa haldið því fram að börnin hafi fengið
ljót sár vegna þess að þau hafi verið látin liggja tímunum saman
hlandblaut í reifunum.32 Á þessum tíma var almennt hreinlæti
mjög bágborið, fullorðnir þvoðu sér almennt ekki um líkamann
en samt sem áður böðuðu foreldrar ungbörn sín svo oft að
læknum fannst ástæða til að vara við sífelldum baðferðum ung-
barna þar sem þeim væri svo hætt við ofkælingu þegar þau væru
berháttuð í köldum baðstofunum.33 Einnig ber að hafa í huga að
hlandbruni ungbarna er síður en svo 18. aldar vandamál, tengt
reifun ungbarna, heldur óhjákvæmileg afleiðing þess að unga-
barn hefur ekki stjórn á þvaglátum sínum og getur því hlotið
hlandbruna. Slíkt vandamál var vel þekkt langt fram á 20.
öldina og var ekki leyst fyrr en með tilkomu pappírsbleyjunnar
rakadrægu í Iok aldarinnar.
Nútíma sagnfræðingar hafa gjarnan litið svo á að reifarnar
væru sjálfselsk aðferð foreldra til þess að þurfa ekki að sinna
ungbarninu34 en að mínu áliti voru allar aðstæður í 18. aldar
samfélaginu slíkar að barninu var betur borgið vafið inn í reifar
en án þeirra. Á þessu skeiði og á þessum tíma var öryggi mun
mikilvægara barninu en frelsi.
Hinn illi andi særöur út
í húsagatilskipuninni frá 1746 var valdsmönnum greinilega
meira í mun að hafa afskipti af að börn væru færð til skírnar en
af almennum aðbúnaði þeirra enda var þar skýrt kveðið á um
að börn skyldu skírð innan sjö daga frá fæðingu og ekkert barn
mátti skíra nema í kirkju, nema líf þess lægi við. Jafnvel mátti
sekta foreldra sem drógu það lengur en sjö daga að færa barn til
skírnar. Skírnin táknaði að barnið var tekið í tölu kristinna
manna sem þýddi trúfræðinni samkvæmt að það var helgað
Guði og naut verndar hans. En það var ekki bara hinn harði
lagabókstafur sem hafði þau áhrif að foreldrar lögðu líf barn
síns í hættu við að ferðast með það nýfætt langar
leiðir til kirkju, heldur var það hluti sígildrar krist-
innar trúar að börnin fæddust með byrði erfðasynd-
arinnar og því gætu illir andar tekið sér bólfestu í
barninu óskírðu. Ef barnið dæi óskírt hlyti það ekki
himneska sælu heldur færi til helvítis.35
Samkvæmt kirkjutilskipuninni frá 1537 skyldi
nakið barnið þrisvar ausast vatni yfir bert hörundið í
skírnarathöfninni, en þó skyldi hafa gát á að þau
þyldu að flettast klæðum.36 Á meðan á þessum til-
burðum stóð þuldi presturinn særingu yfir barninu
sem hljóðaði svo. „Far þú út héðan, þú óhreini andi,
og gef rúm heilögum anda“.37 Vera má að einhver
börn hafi ekki þolað tilkomumikla særingarathöfn
prestsins og ofkælst og jafnvel dáið en mestu skipti
þó að barninu var borgið því skírnin hafði jú tryggt
því himneska sæluvist hjá Guði.
Sagnfræðingarnir Gísli Gunnarsson og Helgi
Þorláksson, eru báðir sammála um að þótt fátækir
foreldrar teldu ungbörn sín best geymd hjá Guði,
kunni ást þeirra til barnanna engu að síður að hafa
verið mikil.38 Skiljanlega hefur foreldrum ekki þótt
verra þó að ungbörn sín dæju fljótlega úr þessu
eymdarlífi, þar sem ekkert beið þeirra annað en
hungur og vosbúð. Ömurlegar aðstæður foreldra sem
daglega neyddust til að horfa upp á hungurþjáningar,
veikindi og dauða barna sinna ásamt blindri trú
þeirra á betra líf hinum megin hefur sætt þau við
óbærilegan barnsmissinn svo framarlega sem skírnin
væri afstaðin og þeim væri þannig tryggð himnarík-
isvist hjá Guði.
Auövitaó elskuöu þær börnin sín
Hvernig sem við reynum að túlka sögu löngu liðinna
tíma er það fullvissa mín að nútímamanninum sé
ómögulegt að skilja tilfinningar og líðan manna er
hér tórðu við erfiðar aðstæður á 18. öld. Sulturinn,
kuldinn, ástvinamissirinn og bjargarleysið er mann-
inum á 20. og 21. öld svo fjarlægt að engin heimild
getur tjáð líðan manna við slíkar aðstæður. Daglegt
líf íslenskrar alþýðu á 18. öld, og þá ekki síst kvenna
og barna, var margbrotnara en svo að hugrenningar
fræðimanna, sem láta á köflum gildismat síns eigin
tíma hafa sterk áhrif á niðurstöður sínar um líf fólks
fyrr á tímum, geti gert því skil að fullu. Það getur
einnig verið erfitt fyrir marga karlkyns fræðimenn að
skilja til fullnustu það flókna samspil tveggja ein-
staklinga sem brjóstagjöfin er og alla þá erfiðleika
sem konur bæði nú, en ennþá meir fyrr á öldum, gátu
átt í við að gefa börnum sínum brjóst. í þessu sam-
hengi er rétt að benda á grein Moniku Magnúsdóttur
„Hnípin kona í vanda“, sem einmitt fjallar sérstak-
lega um þetta efni.39 Umfram allt þurfum við að
varast gömul skrif lærðra manna sem mótast stund-
um nokkuð af kreddum og fordómum í garð kvenna.
Ungbarnadauðinn á íslandi á 18. öld var að mínu
áliti ekki orsök vanrækslu mæðra, þvert á móti gerðu
þær allt sem í þeirra valdi og þekkingu stóð til að
veita börnum sínum góðan aðbúnað með því að
sveipa þau í hlýjar ullarreifar, gefa þeim mjúka dúsu
til að sjúga, feita mjólk að drekka og tryggja þeim
himnaríkisvist með skírnarathöfninni.
63