Sagnir - 01.06.2001, Blaðsíða 28

tiltekna gyðinga og aðra óæskilega menn frá hátíð-
inni. Þegar Winifred sagði listræn sjónarmið hátíðar-
innar ganga fyrir öllu, og að nefndir menn væru
hátíðinni mikilvægir, og hunsaði þar með beiðni
Hitlers, beitti hann sér ekki frekar. Enginn úr röðum
nasista tók fram fyrir hendur hans í málinu og freist-
aði þess að knýja á um breytingar. Meðal þeirra sem
unnu áfram óáreittir í Bayreuth var andnasistinn
Heinz Tietjen, einn hæfasti leikmyndahönnuður og
óperuleikstjóri 20. aldar og primus motor í listrænni
starfsemi hátíðarinnar í Þriðja ríkinu.48
Fyrri heimsstyrjöldin setti hátíðina úr skorðum í
miðjum klíðum 1914 og hún var ekki endurreist fyrr
en 1924, og þá úr gjaldþroti. Flutningsréttur allra
óperanna rann út 1913 og þar með lagðist af mikil-
væg tekjulind fyrir fjölskylduna. Siegfried fór um-
fangsmikla tónleikaför um Bandaríkin 1924 með
háleit markmið um fjársöfnun fyrir endurreisnina, en
rak sig þá á vegg sem hann hafði ekki gert sér grein
fyrir áður. I stað þess að uppskera rausnarleg framlög
bandarískra Wagneraðdáenda héldu flestir að sér
höndum vegna pólitískrar stöðu fjölskyldunnar.
Miklar sögur gengu af sambandi Winifredar og
Hitlers. Hitler hafði skömmu áður mistekist að hrifsa
til sín völdin í Bjórkjallarabyltingunni og nafn hans
var þekkt. Siegfried varð stöðugt að svara fyrir tengsl
fjölskyldunnar við hægriöfgaöflin í Þýskalandi. Hann
var sjálfur frekar reikull í afstöðu sinni til nasista og
tók ekki afgerandi afstöðu gegn þeim. Hann hreifst
t.d. mjög af Erich Ludendorff. Hann var keisarasinni
og harður andstæðingur Weimarlýðveldisins. Yfir
Festspielhaus blakti aldrei fáni Weimarlýðveldisins
heldur gamli keisarafáninn. Hann hafði samt ekki
gert sér grein fyrir því fyrr en nú hversu illa honum
hafði tekist að efla pólitískt hlutleysi hátíðarinnar.
Allt frá heimkomunni til dauða síns 1930 reyndi
Siegfried að draga upp mynd af hátíðinni sem póli-
tískt hlutlausri, en með litlum árangri. Þjóðernissinn-
aðir hægrimenn flykktust áfram til Bayreuth. Bæjar-
blaðið, Bayreuther Blatter, sem jafnan var spyrt
hátíðinni af almenningi, fylgdi Bayreuthklíkunni
ákaft að málum og viðhafði æ nánari samvinnu við
nasistaflokkinn. Það var á brattann að sækja fyrir Si-
egfried og hann varð æfur þegar hann sá leikskrána
fyrir hátíðina 1924, en gerð hennar hafði verið í ann-
arra höndum. í stað skrifa um Wagner úði allt og
grúði af pólitískum áróðri. í kjölfarið lét Siegfried
hengja upp stórt og áberandi skilti í Festspielhaus þar
sem gestir voru vinsamlegast beðnir að ræða ekki
pólitísk málefni í húsinu né hrópa pólitísk slagorð
eftir sýningar; „Hier gilt's der Kunst!“ Eins og áður
er getið var þessu ekki hlýtt.
Tilraun Siegfrieds til varnar pólitísku sjálfstæði
Bayreuthhátíðarinnar er þeim mun áhugaverðari þar
sem viðhorf hans til Hitlers virðist hafa sveiflast til
og frá. Það var ekki að ósekju sem Bandaríkjamenn,
og reyndar aðrir einnig, sökuðu Siegfried um náin
tengsl við nasista. Þegar Hitler sat í fangelsi lýsti Sieg-
fried yfir stuðningi sínum við hann í opnu bréfi í
Bayreuther Blatter, og víðar. Erfitt var fyrir Siegfried
að telja fólki trú um, að stuðningurinn við Hitler
væri algerlega utan við málefni hátíðarinnar og ein-
ungis á grunni persónulegrar vinsemdar en ekki póli-
tískum grunni, enda ekki trúlegt.49
Þegar Winifred tók við hátíðinni var hún á barmi
gjaldþrots vegna fjárhagslegra ógangna Weimarlýð-
veldisins. Ef ekki hefði komið til fjárstuðningur ríkisins 1933,
fyrir atbeina Hitlers, hefði hátíðin líklega lagst af á fjórða ára-
tugnum. Frá og með 1936 var árlegt framlag ríkisins aðaltekju-
lind hátíðarinnar og myndaði rektrargrundvöll hennar; hún var
fjárhagslega háð ríkinu.50
Strax 1933 var Bayreuth endurvígð Þriðja ríkinu. I fyrsta
sinn frá því að Festspielhaus var vígt í upphafi hófst hátíðin
sumarið 1933 á flutningi níundu sinfóníu Beethovens, að þessu
sinni undir stjórn Richards Strauss. Meistarasöngvararnir voru
fyrstir á dagskrá og í fyrra hléi var bein útvarpsútsending frá
Festspielhaus um allt Þýskaland. Joseph Göbbels hélt magnaða
útvarpsræðu um Wagner og óperur hans sem hornsteina sjálfs-
myndar Þjóðverja. Á sama tíma birtist Hitler einkennisklæddur
með útrétta hægri hönd í svalarglugga Festspielhaus og hátíðar-
gestir fögnuðu með viðeigandi hætti. Winifred lét sér vel líka.
Með hverju sumri jókst nasistabragur hátíðarinnar, svo mjög að
mörgum þótti Hitler nánast skyggja á Wagner. „Hirðóperuhús
Hitlers14, sagði Thomas Mann. Aðalgatan sem gengið er eftir frá
bænum sjálfum í Bayreuth til „grænu hæðarinnar“, eins og
Festspielhaushæðin er nefnd í daglegu tali, var endurskírð
Adolf-Hitler-Strafle. Á frumsýningum hvers sumars stóðu SS
sveitir undir vopnum heiðursvörð í löngum röðum við Festspi-
Frá hátíðinni 1934. Hitler heilsar út um glugga á „Lúðvíksviðbyggingunni“ á
Festspielhaus og gestir gera róm að. Viðbyggingin er veglegur sérinngangur sem
byggður var við húsið 1882 í því skyni að lokka Lúðvík Bæjaralandskonung á
frumsýningu Parsifal sama ár, en hann lét ekki sjá sig. Það er því sérleg kaldhæðni
í myndinni.
elhaus. Andrúmsloftið var eftir þessu. Hitler ávarpaði gesti í
leikskrá hátíðarinnar og bað þá um að virða ósk hátíðarhaldara
um að ræða ekki pólitísk mál í húsinu. Þetta er undarlegt yfir-
varp og má spyrja hverju sætti. Winifred virðist ekki hafa gert
neitt til þess að hindra að hátíðin yrði rammpólitísk nasistahá-
tíð. Líklega hefur Hitler sjálfur viljað leyfa sýningunum að njóta
sín og Wagner að eiga athygli manna óskipta þegar inn í must-
eri menningarinnar var stigið. Hátíðin var aftur á móti ekkert
ópólitískari fyrir vikið.
Það er ótrúlegt hversu gæðamiklar sýningar hátíðarinnar
voru á dögum Þriðja ríkisins sé litið til þess fólksflótta sem varð
meðal listamannanna. Winifred fékk af Hitler að nasistar höfðu
ekki áhrif á hverjir kæmu fram í Bayreuth, gyðingar eða aðrir.
Hátíðin var pólitískt ósjálfstæð en listrænt sjálfstæð. Fleiri gyð-
ingar yfirgáfu hátíðina að eigin frumkvæði en þeir sem sátu
eftir. En það voru ekki bara gyðingar, og aðrir þeir sem nasistar
litu niður á, sem flúðu. Norrænir og þýskir stórsöngvarar yfir-
26