Helgafell - 01.10.1946, Blaðsíða 6

188
HELGAFELL
í sér rótgróna viðurkenningu á tveimur staðreyndum : að fornsögumar séu ís-
lenzkar og jafnframt það, sem íslendingar hafi helzt unnið sér til ágætis í
heimsins augum. Til þess að meta til fulls, hvers virði fornmenntirnar eru
íslendingum, verða menn að kunna skil á mörgum hlutum. Svo má líta á
sem öll saga íslendinga á þjóðveldistímanum sé undirbúningur bókmennta-
starfsemi þeirra á 12.—14. öld. Að henni virðist þjóðin hafa einbeitt beztu
hæfileikum sínum og kröftu-m. Ekki aðeins gæði þessara bókmennta gegna
furðu, heldur og megin þeirra í hlutfalli við mannfjölda. Áhrif frá Eddunum
og fornsögunum hafa markað djúp spor í menningu og sögu íslendinga jafn-
an síðan. Hlutur þeirra í sögu Noregs og andlegu lífi allra norrænna þjóða
seinustu aldirnar er kunnari en frá þurfi að segja. Ykjulaust má telja þær
klassískastar allra miðaldabókmennta í Evrópu, og ef til vill eru þær hið
frumlegasta og varanlegasta, sem Norðurlönd hafa yfirleitt lagt af mörkum
til heimsbókmenntanna. Vér stöndum hér andspænis einni af þeim fjar-
stæðum menningarsögunnar, sem hlýtur að vekja því meiri undrun sem
menn kynnast henni betur.
Þessar bókmenntir voru raunar á blómaskeiði sínu mjög fjarri því, að vera
alþýðlegar í þeim skilningi, sem mörgum er tamur enn í dag: að þær væru
meira eða minna ópersónulegar skrásetningar alþýðumunnmæla. Þær voru
greinilegar höfðingjabókmenntir og náðu líka hámarki snilldar, bæði í sagna-
ritun og skáldsagnagerð. En þær voru alþýðlegar að tiginbornu látleysi og
þjóðlegum anda, þær voru sprottnar úr jarðvegi samfélags, þar sem 'höfð-
ingjavald og lýðfrelsi fór saman, og þær urðu, þegar fram liðu stundir, svo
kunnar alþjóð manna, að slíks eru engin dæmi um bókmenntir nokkurs ann-
ars lands, áður en prentlistin kom til sögunnar. Á þeim tímum, er handrit
í öðrum löndum voru dýrar gersemar, sem ekki var á færi annarra en auð-
ugra stofnana og ríkismanna að eignast, hljóta skinnbækur að hafa verið
svo að segja á hverju strái á íslandi. Þetta er í rauninni engu minna undrun-
arefni en sú bókmenntastarfsemi, sem á undan var gengin. Beinn vitnis-
burður um þetta eru þær leifar, sem varðveitzt hafa fram á þennan dag og
af verða dregnar ályktanir um mörgum sinnum fleiri handrit, er glatazt hafa.
Óbeint styðst þetta við örugga vitneskju um eindæma almenna lestrar- og
skriftarkunnáttu íslenzkra búandmanna á siðaskiptaöld. Þeirri þjóð, er fyrst
hefur samið slíkar bókmenntir og síðan tileinkað sér þær með þessum hætti,
verður naumast láð, þótt hún eigi bágt með að sætta sig við það hlutskipti,
að nú fyrirfinnst ekki nein forn skinnbók á ísandi, og þótt tihugsunin um
örlög hinna fornu handrita á síðari öldum veki hryggð, söknuð og beiskju
í brjósti hvers íslendings.
III.
Orsakirnar til þess, að meginhluti íslenzkra skinnbóka fór forgörðumátíma-
bilinu 1550—1700, en leifar þeirra voru fluttar úr landi, eru margvíslegar.
Það má telja víst eða sennilegt, að vandlæting siðskiptafrömuðanna hafi
komið hart niður á kaþólskum tíðabókum, heilagra manna sögum og á ein-