Helgafell - 01.10.1946, Blaðsíða 131

BÓKMENNTIR
313
haldið, að allir íslendingar gengju eins
til fara og Jón Hreggviðsson. Ég álykta
hér eftir röddum, sem heyrðust eftir
útkomu Sjálfstæðs fólks, þegar ýmsir
vellæsir menn og skrifandi létu van-
máttarkenndina hlaupa með sig í gön-
ur og lýstu yfir, að sú bók væri skað-
leg íslenzkri landkynningu. Ekkert er
fráleitara. Utlendingar kunna ekki
síður að dæma um fagrar bókmenntir
út frá listrænum forsendum en vér
íslendingar. Fræg að endemum ein-
um er sú landkynning, sem málar
hlutina of fögrum litum, sem villir á
sér heimildir eins og hinar frægu borg-
ir Potemkins, sem voru húsagaflanir
einir saman. Ein af þeim ljónagryfj-
um, sem lítil þjóð verður að vara sig
á, er sjálfhælni og yfirborðsskapur,
sem oft eru fylgjunautar hálfmenntun-
ar og hálfmennsku, það að sýnast
meira en vera. Ef nokkuð það er til í
fari smáþjóðanna, sem menntaðir út-
lendingar stærri og áhrifaríkari þjóða
yppta öxlum að í orðlausri meðaumkv-
un, þá eru það þessar hjálparvana
gyllingartilraunir, hinar broslegu end-
urtekningar litla mannsins að tylla sér
á tá, til að sýnast hærri.
Þessi útúrdúr minn á aðeins að sýna
það, að enginn útlendingur mun álíta
íslenzku þjóðina að minni, þótt hún
sé nú orðin einu listaverkinu auðugri,
nefnilega sögu hins þjáða og tötrum-
klædda almúgamanns, táknmynd ís-
lenzku þjóðarinnar um aldir.
Ég nefndi áðan Sjálfstætt fólk og
íslandsklukkuna í sömu andránni.
Það var engin tilviljun. Ég ætlaði mér
að gera nánari samanburð á þessum
tveimur beztu skáldritum á íslenzkri
tungu. Þær hafa báðar að efni til (ég
er ennþá ekki kominn að forminu)
einkenni og yfirbragð hins stórfellda
listaverks eins og við finnum það
bezt í heimsbókmenntunum. Persónu-
lýsingin er þrívíð. Aðalpersónan
(Bjartur í Sumarhúsum, Jón Hregg-
viðsson) er í fyrsta lagi einstaklingur
(Individuum) með öllum hans sér-
kennum. í öðru lagi er hún viss
manntegund (Typus). Bjartur er ís-
lenzki einyrkinn meðásköpuðumkjarki
og þoli, sem hvorki náttúruöfl né
manna fá yfirbugað.en um leiðhaldinn
þröngsýni þess, sem þjóðfélagið hef-
ur neitað um alla andlega þroska-
möguleika. Jón Hreggviðsson er aftur
á móti manngerð í víðtækara skilningi.
Hann er íslenzki þolandinn um aldir.
Hann er samnefnari hins íslenzka
almúga, þúsund ára gamall öreigi,
blóðsoginn af erlendu valdi, oft við
hjálp íslenzkrar leppmennsku. Sem
persónugerving þolandans, þó sér-
staklega íslenzkrar tegundar, rekumst
við aðeins á tvær hliðstæður í íslenzk-
um bókmenntum: Ólaf Ljósvíking
sama höfundar, þolanda líkamlegra
hörmunga vegna frelsis andans, og
Jesúm Krist Hallgríms Pjeturssonar,
hugsjónamann ósérplægninar, þolanda
hörmunganna fyrir þig og mig.
í þriðja lagi er aðalpersóna Sjálf-
stæðs fólks og íslandsklukkunnar tákn-
mynd (Symbol). Bjartur er táknmynd
baráttu íslenzka sveitabóndans við
óblíða náttúru og öfugstefnd þjóð-
félagsöfl, sem hann telur sig brot af.
Jón Hreggviðsson er táknmynd barátt-
unnar við erlent kúgunarvald. En hann
er líka meira, sem ég mun brátt koma
að. Hvað er það, sem einkennir bar-
áttu Jóns Hreggviðssonar ? Nákvæm-
lega það sama, sem auðkenndi bar-
áttu íslenzku þjóðarinnar á niðurlæg-
ingartíma hennar: Kúgunarvaldið
var alltaf að sigrast á henni en sigr-