Helgafell - 01.10.1946, Side 130

312
HELGAFELL
verjalands, og er þó hálft um hálft
erindreki hins ljósa mans, en virðist
eftir hrakföllum og raunum sínum að
dæma aðeins þokast nær einu marki:
gálganum. Berst jafnvel við dauða
menn, hanga. Lesendur tímaritsins
munu allir kannast við söguþráðinn,
svo að óþarft er að rekja hann lengra.
Hvað kom nú eiginlega hrakfallasaga
Jóns snærisþjófs Hreggviðssonar frá
Rein fólki við mitt í heimsstyrjöld,
þar sem barizt var um áþján eða
frelsi þjóðanna ? Eftir lesturinn fannst
mér þetta hnyttilega sagða þrugl (svo
að notað sé kiljanskt orð) vera harla
hjáróma tónn í hljómkviðum þjóð-
félagsfræðilegs skálds á borð við
Halldór Kiljan Laxness. Er höfundur
Sölku Völku og Siálfstæðs fólks orð-
inn að hreinræktuðum og hugmynda-
litlum orðlistarmanni ? Ég hellti í
mig dönskum pilsner, fór og hugsaði
svo ekki meira um það.
Síðan hafa margir hlutir gerzt og
merkilegir. Illvígasta heimsvelda-
stefna, sem sögur fara af, er liðin
undir lok. Morðum hefir linnt og loft-
sprengjur falla ekki lengur. Oldur
ófriðarins ná víða. Ein þeirra skolar
mér aftur á strönd míns gamla föður-
lands. Ég hefi varla séð íslenzkar
bókmenntir í tíu ár. Maður bæði
hlakkar til og kvíðir fyrir að eiga eftir
að pæla í gegnum áratugs bókmennt-
ir heils lýðveldis. Hvar skal byrja ?
Svarið liggur á náttborðinu við rúmið
mitt heima hjá bróður mínum strax
fyrsta kvöldið: íslandsklukkan eftir
Halldór Kiljan Laxness. Ég þóttist
nú kunna efni hennar, ákvað þó strax,
þótt ekki væri nema stílsnilldarinnar
vegna, að lesa hana í samfelldri heild.
Hér skal þessum sjálfsævisöguþætti
lokið og hafin bókmenntarýni. Að
loknum lestri íslandsklukkunnar varð
mér eitt ljóst: Það er ekki hægt
að leggja neinn heilbrigðan dóm á
bók, sem maður hefur aðeins heyrt
eða lesið nokkra kafla úr án sam-
hengis. Bók er samfelld heild og verð-
ur að ritdæmast sem samfelld heild.
Um íslandsklukkuna í heild er ekki
hægt að fella nema einn dóm: hún
er listrænust skáldsaga að formi og
stórfenglegust að efni, sem rituð hefur
verið á íslenzku — síðan Sjálfstætt
fólk var skrifuð, en sú bók hefur bezt
verið rituð á síðari öldum þang-
að til nú. Hver sá íslendingur,
sem hefur lesið sögu lands og þjóðar
hlýtur að sjá, að Halldór Kiljan Lax-
ness er ekki fyrst og fremst að skrifa
sögu sauðaþjófs og tötramanns ofan
af Akranesi heldur táknræna baráttu-
sögu íslenzku þjóðarinnar, sem hefur
að geyma stóra ósigra og litla sigra,
mikla niðurlægingu og litla uppreisn,
dregin niður í eymd og volæði af
erlendu einokunarvaldi, en á þó næg-
an styrk í einfaldleik sínum og sak-
leysi til að útmást ekki sem þjóð. Lík-
ing og táknræni persónunnar Jóns
Hreggviðssonar er svo gagntæk, að
lesandinn les sögu hans með sárs-
aukakenndum geðhrifum. Hann þjá-
ist með Jóni Hreggviðssyni, af því
að hann þjáist með þjóð sinni niður
um aldirnar. Þjáning hans er þjáning
vor. Saga hans er ekki aðeins bók-
menntaleg list heldur og virkt (aktu-
elt) líf í fortíð (saga) og nútíð.
Ég vil á þessum stað aðeins brjóta
í blað og drepa á það, að ýmsu betur
klæddu fólki kunni að þykja nokkuð
hart að skoða snærisþjóf og tötrum-
klæddan kotung sem táknræna mynd
íslenzku þjóðarinnar. Þetta gæti verið
misskilið af útlendingum og þeir gætu