Tímarit Máls og menningar - 01.12.1970, Qupperneq 18

Tímarit Máls og menningar
Lukács er enginn „sérfræðingur“, þaðanafsíður fagidjót. Þekking hans er
ekki einungis ákaflega alhliða, hann keppir líka meðvitað og markvisst að því
að sjá og túlka alla hluti í sem víðustu samhengi. Bókmenntir eru í hans aug-
um ekkert einangrað viðfangsefni, engin sérgrein, þær eru aðeins einn þáttur
þeirrar miklu yfirbyggingar sem hvílir á hinum efnahagslega grundvelli, til-
komnar undir stöðugum víxláhrifum milli skapara sinna og umhverfis þeirra;
og milli grundvallar og yfirbyggingar; eftir tilkomu sína verða þær aðili í
þessum víxláhrifum og verka bæði á aðra þætti yfirbyggingarinnar og
grundvöllinn. Bókmenntir verða því ekki kannaðar til neinnar hlítar sem
sérstætt fyrirbæri, heldur aðeins sem hluti í stórri heild. Til þess þarf þekk-
ingu, ekki bara sérþekkingu á bókmenntum, heldur þekkingu á sem flestum
þáttum mannlegs veruleika. Þessa þekkingu hefur Lukács. En alfræðiþekking
hans kæmi að litlum notum ef ekki væri til að dreifa djúpum skilningi á heild-
inni, sem lifandi samspili allra hluta hennar, og getu til að tengja þekkinguna
þessum skilningi. Hér byggir Lukács á marxismanum — og betur en margir
aðrir. Hann er einn af fáum mönnum eftir daga Marx og Engels sem tekizt
hefur að beita díalektíkinni sem skapandi aðferð á hluttæk (konkret) við-
fangsefni. Og hann er sá eini sem tekizt hefur að beita henni að ráði á einstök
bókmenntaverk. Þannig hefur hann lagt ofurlítinn grundvöll að marxistískri
bókmenntakönnun — en aðeins ofurlítinn grundvöll; um það virðist hann
vera sér meðvitandi sjálfur. Honum hefur ekki tekizt að skapa neina þá að-
ferð til bókmenntakönnunar sem kalla mætti frjóa í þeirri merkingu að
henni mætti beita á ýmsan hátt á allar hliðar allra bókmennta. Aðferð hans
er takmörkuð, ef til vill mjög takmörkuð, en hún er ekki lokuð fyrir breyting-
um heldur opin, hana má víkka, dýpka og auðga á óteljandi vegu.
Því þó að aðferðin sé takmörkuð, þá er undirstaða hennar hæði traust
og frjó.
Það er algengur misskilningur — en þó að mörgu leyti skilj anlegur — að
marxisminn sé hugmyndakerfi sem geti (eða þykist geta) veitt svör við öllum
spurningum. Þetta stafar af þeirri misþyrmingu sem marxisminn hefur
orðið fyrir, fyrst hjá mönnum einsog Bernstein, Kautsky, Otto Bauer o. fl. og
síðar hjá Stalín og eftirmönnum hans. Marxisminn getur að sjálfsögðu verið
undirstaða heimsskoðunar. En fyrst og fremst er hann þó aðferð og tæki hins
vísindalega sósíalisma til að rannsaka og túlka kapítalismann (ásamt öllu
sem honum fylgir) og þá sögulegu þróun sem er forsenda hans. Og veiga-
mesti þáttur marxismans er díalektísk efnishyggja. Án einhverrar þekkingar á
henni — og umfram allt skilnings — verður marxisminn aldrei annað en
208