Tímarit Máls og menningar - 01.12.1970, Qupperneq 70

Tímarit Máls og menningar
V
a
Hér verða í stuttu máli raktar nokkrar aðfinnslur (gagnrýni er tæplega rétta
oröið) sem Lukács hefur fengið úr ýmsum áttum og ég get að mestu leyti
tekið undir.
Margir hafa haldið því fram að í raunsæishugtaki Lukácsar fælust leifar
af algildi (absolutisma) hegelskrar hughyggju. Þó samfélagsveruleikinn sé
breyttur, þó mestur hluti bókmennta sé ekki lengur það sem hann kallar
raunsætt, þá neitar hann að laga hugtakið að þessum nýju aöstæðum og
útvíkka það. Veruleikabreytingarnar eru verstar fyrir veruleikann — ekki
fyrir raunsæishugtakið! Það missir samt enganveginn gildi sitt við þessa
þrákelkni, en það verður ekki eins frjótt og það gæti verið. Þó mikill hluti
borgaralegra nútímabókmennta sé enginn andlegur sælureitur er samt full
ástæða til að rannsaka þær og kanna í hverju verðmæti þeirra eru fólgin.
En það verður ekki gert með því að leggja raunsæishugtak Lukácsar óbreytt
til grundvallar. Viljaleysi hans til að skrifa um verk módernistanna getur
því stafaö af öðru en því að honum þyki erfitt að skrifa neikvætt og skemmti-
legra að fást við raunsæishöfunda 19. aldar sem heilla hann meir, það getur
stafað af því að hann finni sjálfur að aðferð hans nægi ekki til að hrjóta
þessi verk eins vel til mergjar og verk raunsærra höfunda. En takmarkanir
raunsæishugtaksins koma ekki aðeins í ljós þegar módernismann ber á góma,
heldur hefur Lukács átt í vandræðum með ýmsa klassíska höfunda, einsog
t. d. Jonathan Swift og Dostoéfskí. Og það nær að sjálfsögðu ekki nokkurri
átt að afgreiða Proust með því einu að gera hann að módernista. Lukácsi
hefur líka reynzt erfitt að beita því á ljóðlist, enda hefur hann lítið skrifað
um hana, sem getur þó alveg eins orsakazt af því að smekkur hans sé tak-
markaÖri á því sviöi. Sumir segj a að hann hafi ekki eyra fyrir lýrískum hlj ómi;
allavega verður ekki séð að hann komi auga á nein teljandi listræn gæði
hjá nokkru ljóðskáldi þessarar aldar. En verstu — og að mínum dómi sorg-
legustu — takmarkanirnar í raunsæishugtaki Lukácsar koma þó niðrá Brecht
og öðrum mikilhæfum sósíalískum höfundum sem keppa meðvitað og mark-
visst að því að brjótast í gegnum yfirborösveruleikann og sýna lesandanum
(eða áhorfandanum) raunsannar samfélagsafstæður á krítískan hátt. Lengi-
vel forðaöist Lukács að nefna Brecht á nafn, en ef það kom fyrir var það
ekki til annars en að draga hann í dilk með „úrkynjuöum“ módernistum.
Reyndar hefur Lukács að nokkru endurskoðað afstöðu sína eftir lát Brechts
(1956), m. a. segir hann í fyrsta hlutanum af „Asthetik“ sinni (1963), að
260