Tímarit Máls og menningar - 01.12.1970, Side 76

Tímarit Máls og menningar
stríði gegn öllum sósíalisma að skrifa fyrir fáa útvalda, ef hann kemst að
þeirri niðurstöðu að það feli í sér fyrirlitningu og hunzun á allri alþýðu
manna að skrifa krossgátubókmenntir, óljós verk og ruglingsleg, þá hefur
hann brotið ófáar brýr að baki sér. Möguleikum hans til að endurspegla
veruleikann á einhvern hátt hefur fækkað til muna. Ef hann heldur samtímis
fast við óendanlega strangar listrænar kröfur, þá hefur hann valið sér þá
leið sem ekki verður með sanngirni sagt að sé sú auðveldasta. Það er sama
hvernig hann fer að því að vinna verk sín, og sama hvers eðlis þau eru,
hann hlýtur að þurfa að hyggja verulega á skynsemi sinni og rökhugsun.
Þó hann hafi enga möguleika til að skilja allt til fulls, þó yfirborðsveruleik-
inn sé í senn sundraður og flókinn, þá neitar hann samt að trúa því að um-
heimurinn sé óskiljanlegur. Hann neitar að gefast upp. Hann hörfar ekki með
hugsun sína inní þvogl og óráðshjal, heldur reynir hann eftir mætti að brýna
hana og hvessa.
VI
Einsog sjá má hef ég forðazt að taka íslenzk dæmi og laga raunsæiskenningu
Lukácsar að bókmenntum okkar. Til þess hef ég hvorki haft löngun né nægi-
lega þekkingu. En ég held samt að mikill hluti þess sem hér hefur verið sagt
gildi einnig um íslenzkar bókmenntir — en ekki allt. Þó það sé fjarri mér
að ofmeta sérstöðu íslands, einsog margir sósíalistar hér gera óspart til að
breiða yfir getuleysi sitt og kratisma, þá er því ekki að neita að íslenzkur
samfélagsveruleiki er frábrugðinn þeim sem finna má í öðrum kapítalískum
þjóðfélögum Vesturlanda. Fámennið ræður þar nokkru um. En höfuðástæðan
er samt sú að kapítalisminn er hér ungur og kominn skammt á veg. Iðnaður-
inn er takmarkaður, stóriðnaður varla til. Enda eru það ekki útgerðarmenn
og verksmiðjueigendur sem ráða ríkjum, heldur verzlunarauðvaldið — eins-
og í Bretlandi og Frakklandi á fyrri helmingi síðustu aldar. Borgarastéttin
er hér líka frumstæðari en víðasthvar annarsstaðar — og jafnframt spilltari.
Efnahagslegra, vanmenningarlegra og hernaðarlegra áhrifa Bandaríkjanna
gætir hér meir en á meginlandi Evrópu. Langur vinnutími þorra manna hefur
lengi sett mark á allt menningarlíf. Og einsog oft er um þjóðir sem komast
skyndilega til einhvers auðs getur dýrkun hluta og efnalegra gæða tekið á
sig í senn óhugnanlegar og hjákátlegar myndir. Þetta ástand allt getur þó
breytzt nokkuð snögglega á næstu árum, ef borgarastéttinni tekst að selja
veigamiklar auðlindir landsins í hendur erlendum auðhringum. Kapítalískir
266