Tímarit Máls og menningar - 01.11.1971, Qupperneq 41

Upphaf íslenzkra nútímabókmennta
yfirleitt. Þetta er blátt áfram sendibréf Þórbergs til samborgara sinna. Þótt
innihald bréfsins sé bæði margbreytt og misjafnt, undrast maður við nánari
athugun, hve skipulega þar birtast ekki aðeins skoðanir Þórbergs á manninum
og umheiminum, heldur einnig sköpunarsaga þessara skoðana. Þórbergur
hefur mesta þörf af þremenningunum til að deila reynslu sinni, hugleiðingum
og sannfæringu með öðru fólki. Af þessu stafar sú fjölbreytni í stíl, sem er
helzta framlag „Bréfs til Láru“ á sviði forms og máls. Þórbergur gerðist hér
byltingarmaður íslenzkunnar á öllum sviðum. Hann skrifar ritmál, talað mál
og hugsað mál, hann er innhverfur og skoplegur í köflunum um sjálfan sig, en
hlutlægur og háalvarlegur í áróðri sínum. Hann nýtur þess auðsjáanlega að
bregða fyrir sig öllum greinum málsins og er óhræddur við það. Hér eru
greinileg tengsl milli hans og höfundar „Vefarans mikla“.
„Vefarinn mikli“ er ósamstæð skáldsaga full af mótsögnum, eins og ég hef
áður minnzt á. En það er afar fróðlegt fyrir bókmenntafræðing að athuga,
hversu hinar svo kölluðu hreint listrænu mótsetningar skáldsögunnar eru í
beinum tengslum við ósamræmi í skáldinu sjálfu. Það er nóg að leita til fyr-
irrennara „Vefarans mikla“, „Rauða kversins“ og „Heiman ég fór“ (en af
„Rauða kverinu“ þekki ég aðeins brot í bók Hallbergs „Vefarinn mikli“) og
fyrrnefndra greina um ísland, sem Laxness samdi á Sikiley og síðar, til þess
að ganga úr skugga um sálarástand hans, þegar hann var að skrifa „Vefar-
ann“. Hér hef ég engan tíma til að rekja þá sögu, hvernig sveitapilturinn upp-
alinn í ekta íslenzkri sveitamenningu gerðist Evrópumaður og katólskur, en
mér er óhætt að segja, að Laxness var þegar kominn á aðra hugsanabylgju
en Steinn Elliði, þegar hann var að semja Vefarann. Það sem Laxness bar þá
fyrir brjósti, var maðurinn bæði í Evrópu og á íslandi. Með hugmyndinni um
guðsótta og skírlífið var hann að blekkja sjálfan sig. Þetta kemur býsna
greinilega fram í uppbyggingu skáldsögunnar, eins og ég hef áður minnzt á,
og einnig í stíl hennar. Laxness ætlaði sér sennilega að skrifa klassíska sál-
fræðilega skáldsögu með raunsæilegum hlutlægum frásagnarhætti. Þannig
er upphaf sögunnar, og þannig eru kaflarnir um ísland og fáeinir aðrir gerð-
ir. í þeim gerist sagan með þeim hætti, að Steinn Elliði kemst í persónu-
lega snertingu við fólk, talar við það og lætur það tala. En þorri hinna ev-
rópsku kafla, kjarni skáldsögunnar, þar sem Laxness sjálfur er að glíma við
umlieiminn og sjálfan sig, og þar sem hann er sjálfum sér líkastur, gerist í
heilabúi Steins Elliða, hvort sem er í formi bréfa hans, hugleiðinga eða ein-
tala við sjálfan sig, Guð eða aðrar ídeur, naktar eða í gervi einhverrar per-
sónu. Það eru miklu frekar þessir kaflar í „ég-formi“ en hinar einstöku
119