Tímarit Máls og menningar - 01.06.1981, Síða 26

Tímarit Má/s og menningar
felst í því að segja hið „undursamlegasta“ (sem Ibsen kallar svo í Brúðuheim-
ilinu) með þvi að fella allt undan nema þá drætti sem virðast tilviljunin sjálf; og
óendanleikann.6
„Aðalatriðið", segir hann, „má aldrei segja með orðum, því um leið og það er
sagt, þá er það ekki leingur til; eða réttara sagt: orðið til — og óendanleikinn á
enda.“7
Út frá þessari skáldlegu skilgreiningu Halldórs Laxness á sambandi orða og
aðalatriðis, tilviljunar og óendanleika, er mjög gott að ganga þegar greina skal
ljóð Snorra. í knöppu máli lýsir það hversdagslegum atburði, tilviljun sem gæti
hent alla. Maður er einn á ferð um heiði, það er kvöld og hann nær ekki
áfangastað fyrir myrkur. Hann finnur sér hlýlegan stað við læk, þar sem hann
stansar og kveikir eld. Þessi hlutlæga ytri lýsing rennur smám saman yfir i
hugsanir mannsins. í því sem virtist tilviljunin ein opnast ókunn vídd. Ferða-
lagið er ekki lengur ferð þess eins sem i ljóðinu talar, heldur er það ferð sem
varðar okkur öll.
Það er mjög athyglisvert að bera skoðanir Halldórs Laxness á eðli og aðferð
ljóðs saman við kenningu þýska bókmennta- og félagsfræðingsins Theodor
Adorno, sem hann færir rök að í fyrirlestri sínum um ljóð og samfélag.8 I
staðinn fýrir svo skáldlegt tal sem „tilviljun“ og „óendanleiki“ notar Adorno
hugtökin pað einstaklingsbundna og pað almenna. Óendanleikinn hjá Laxness á
við þann eiginleika ljóðsins að geta tjáð hið kosmíska, tilvist mannsins í
heiminum á öllum tímum, en skilgreining Adornos á því almenna er fyrst og
fremst af þjóðfélagslegum toga. Öll góð ljóð, segir hann, eiga sér rætur í almennri
reynslu, eiga sér sam-mannlegan undirstraum, og það er þess vegna sem þau höfða
til annarra en skáldsins sjálfs í sínum einræðum og ljóðagerð er yfirleitt möguleg
sem listgrein.
Þróun ljóðagerðar sem bókmenntategundar setur Adorno í samband við
vaxandi iðnvæðingu. Það er ekki fyrr en með firringu mannsins frá náttúrunni
að lýrikk kemur upp sem hreinræktuð bókmenntategund, en hafði áður aðeins
komið fyrir hjá einu og einu skáldi eða sem hluti í frásagnarkvæðum. I sérhverju
ljóðrænu ljóði á sér stað það sem Adorno á þýsku kallar „Bruch“, og einfaldlega
mætti þýða á íslensku með orðinu „brot“. Og það sem þetta brot tjáir er
draumur um heim sem er öðruvísi. Hið ljóðræna e'g, sem í kvæðinu talar og virðist
vera í jafnvægi og sátt við allt og alla, er það aðeins á yfirborðinu. I rauninni
talar það gegn þeim heimi sem það lýsir og setur sig í andstöðu við hann. Að
áliti Adornos er sú lýrikk hreinust — og þá jafnframt best — sem ekki tekur
þessa togstreitu milli einstaklings og samfélags til beinnar umræðu, en lætur
144