Tímarit Máls og menningar - 01.04.1983, Side 91

Tvö rit um bókmenntasamanburð
er að athuga það fyrra í sambandi við rannsóknarverkin tvö sem hér eru til
umfjöllunar.
Auðvitað þurfa áhrifin ekki endilega að berast með bókum og ná því til
fleira en rittengsla einna. Þau geta verið sprottin af hvers konar listum.
Einnig má stundum rekja áhrif til atburða í lífi höfunda eða sögulegra
viðburða o. fl. En bækurnar eru öruggasti rannsóknargrundvöllurinn og
þess vegna hafa samanburðarrannsóknir fyrst og fremst beinst að ritáhrifum
eða bókmenntatengslum.
Nú verða viðhorf og starfsaðferðir við bókmenntasamanburð
allmismunandi eftir því hvort könnuðurinn tekur sér stöðu hjá áhrifavaldin-
um, útbreiðanda áhrifa eða þiggjandanum. I síðasta tilvikinu verður um
heimildakönnun að ræða, og svo er um verk þeirra Eiríks Jónssonar og
Hermanns Pálssonar.
Bókmenntatengsl er aðeins hægt að benda á þar sem líking eða hliðstæður
eru milli verks eða verka sem eiga að hafa orðið fyrir áhrifum og bókmennt-
anna sem hugsanlega ollu áhrifunum. Þetta geta t. d. verið stíllíkingar,
hliðstætt efni eða notkun sömu sagnaminna. Bókmenntasamanburður er því
eiginlega fólginn í því að finna og gera grein fyrir slíkum hliðstæðum. Þá
þarf að ákvarða hvort líkingarnar eru svo miklar og þess konar að unnt sé að
gera ráð fyrir áhrifasambandi eða rittengslum. Enda er það ekki gefið að
áhrifasamband sé á milli ritverka þótt þau séu á einn eða annan hátt lík.
Líkingarnar með þeim gætu verið tilviljanir. I öðru lagi gætu sammannleg
viðhorf ráðið þeim eins og oft er í ævintýrum og þjóðsögum. I þriðja lagi
gætu sömu þjóðfélagsaðstæður eða sögulegar forsendur valdið að ritverk
eru á einhvern hátt lík. I því sambandi er hægt að benda á áhrif heimsstyrj-
aldanna á mörg skáld samtímis. Loks svipar stundum verkum hverju til
annars af því að þau hafa orðið fyrir sömu áhrifum. Um það getur t. d. verið
að ræða þegar sama bókmenntahefð hefur orkað á marga höfunda samtímis
og því erfitt að finna einstakar fyrirmyndir. Þetta á oft við um íslenskar
fornsögur.
Eins og áður sagði hófst bókmenntasamanburður sem sérgrein í bók-
menntakönnun á síðustu öld. Könnunaraðferðin byggir á trú 19. aldar
manna á söfnun staðreynda hversu lítilfjörlegar sem þær eru. Staðreyndir
þessar áttu og eiga allar að auka kunnáttu manna. Aðferðin gerir einnig ráð
fyrir einföldum orsakaskýringum eins og notaðar voru í reynsluvísindum á
19. öld, og í þessu liggja ókostir hennar. Ef ekki er farið með gát getur það
leitt annars vegar til smásmugulegrar fræðatínslu á meintum rittengslum
þótt þau auki ekki skilning á verkinu, rétt eins og það sé samsafn bók-
menntaáhrifa. Hins vegar er látið í veðri vaka að allt sem skipti máli hafi
verið sagt um bókmenntaverk þegar búið er að benda á einhverja hliðstæðu
209