Tímarit Máls og menningar - 01.11.1983, Qupperneq 28

Tímarit Máls og menningar
Olærður maður kannast ekki við hljómfall kastiljanskrar tungu. Þýðand-
inn kannast hins vegar við það og þekkir hafi hann lært tunguna af öðru en
bókum. Sú var tíðin að íslendingar lærðu aðeins tungumál af bókum og
þekktu ekki annað hljómfall en móðurmáls síns, kunnu ekki að bera fram
erlend tungumál. Taki slíkur maður sér fyrir hendur að þýða bókmennta-
verk hyggst hann hvorki né getur fært hljómfall frumverksins á aðra tungu
og þá glatast stór þáttur þess. Kannski er glötun tónsins ein ástæðan fyrir
því að gamlar íslenskar þýðingar eru taldar vera góðar, sviptar hljómfalli
ættlands síns og menningar.
Þýðing á verki eins og Don Kíkóta er afar margbrotið og vandasamt starf,
ekki bara vegna þess hvað það er langt og fornt, heldur líka það að engin
hefð er hér á landi í því að þýða bækur úr kastiljönsku, þeirri tungu sem
oftast er kölluð spænska. Sérhver þýðing úr tungunni er þess vegna
brautryðjendastarf.
Ef til væri spænsk-íslensk orðabók hefði höfundur hennar leyst ýmsan
meginvanda fyrir þýðandann. I orðabókinni væri eflaust að finna hliðstæðar
merkingar spænskra og íslenskra orða, eftir því sem slíkar hliðstæður eru til.
Þýðandinn gæti flett upp í orðabókinni, ef hann lenti í vanda og orðminnið
brygðist, en það hendir þýðanda oft einhverra hluta vegna og þarf hann þá
að bíða þolinmóður uns undirmeðvitundin flytur honum nothæft orð. En í
orðabók gæti hann flett upp og fundið vafaorðið. Sá er siður í orðabókum
að gefa tvær eða þrjár merkingar við hvert erlent orð og þýðandinn getur
valið eina þeirra. Ef lesandi fetti fingur út í þýðingu á orði gæti þýðandinn
skotið sér á bak við orðabókarhöfundinn og sagt: Flettu bara upp í
orðabókinni. Lesandinn drægi eflaust ekki í efa að orðabókarhöfundur fari
með rétt mál. Um það efast varla nokkur maður, nemandi eða kennari.
Vörn þýðandans væri því tekin gild. En við þýðingar getur þýðandinn
sjaldnast annað en haft hliðsjón af orðabók, bein og gagnrýnislaus notkun
hennar leiðir þýðandann út á villigötur og kreistir sálina úr textanum.
Nú hefur þýðandi Don Kíkóta enga orðabók til að styðjast við, hann
verður að semja sína eigin orðabók um leið og hann þýðir, í von um að hann
hafi fundið setningunum hæfilega merkingu. En aldrei getur verið um að
ræða að hann geri orðrétta þýðingu, orðrétt þýðing er bókmenntalega séð
röng þýðing sem hefur glatað tilfinningalífi verksins og jafnvel orðanna
sjálfra. Orðin lenda í því að verða eins og líkami sem sálin hefur farið úr. í
orðastreyminu í huga þýðandans verður að vera andi verksins sem þarf helst
að komast til skila um leið og efnið skiptir um ham, málbúning, en ekki um
kyn.
Don Kíkóti á enga hliðstæðu í íslenskum bókmenntum. Við eigum
reyndar riddarasögur en þær eru með öðru móti og andblærinn annar en í
498