Tímarit Máls og menningar - 01.03.1999, Blaðsíða 38

HAUKUR ÁSTVALDSSON
vitum núna að á sér ekki vestgotneskar rætur, eins og Menéndez Pidal lét sig
dreyma um, heldur arabískar; Bókin um góðar ástir, sem hefur greinileg
múdejar-einkenni eins og Américo Castro hefur sýnt fram á.
Staðreyndin er sú að á þessu tímabili var ekki fyrir hendi neitt einsleitt
samfélag á Spáni heldur einungis ólíkir menningarheimar sem stundum
lifðu í sátt og stundum ekki. Konungsríkin á Norður-Spáni þáðu alla sína
menningu frá mósaröbum (svo nefndust kaþólikkar sem í stjórnartíð araba
lifðu samkvæmt arabískum hefðum og lögum án þess þó að taka íslamska
trú) sem ekki vildu búa í AI-Andalus. Það voru stöðug samskipti þarna á
milli og er Alfons tíundi hinn vitri skýrt dæmi um það. Bók Marques Vill-
anueva, El concepto cultural alfonsí (Menningarstefna Alfonsar X), er stór-
kostleg vegna þess að þar má lesa hvernig áform Alfonsar voru langt á undan
sinni samtíð því þau voru klárlega í þeim anda sem einkenndi Endurreisnina
þremur öldum síðar. Hann gerði sér til dæmis skýra grein fyrir því að latínan
væri dautt tungumál - þ.e. að hún væri tungumál kirkjunnar en kæmi ekki
að neinu gagni utan við svið trúarinnar - og að það væru arabar og menning
þeirra sem færðu okkur vísindin. Það má fullyrða að gyðingarnir sem feng-
ust við að þýða úr arabísku á spænsku hafi í raun bjargað evrópskri menn-
ingu. Áhrifin eru skýr í Guðdómlega gleðileiknum eftir Dante, eins og Asín y
Palacios sýndi fram á - en við það ávann hann sér fjandskap allra ítalskra
menntamanna. Það verk er innblásið af Libro de la Escala Profeta. Þetta er því
alls ekki einangrað við Spán. í Sorbonne, til að mynda, kynntust menn hug-
myndum Avicena13 sem kveða meðal annars á um að hinir einföldu geti ekki
haft milliliðalausa sýn á guðdóminn. Og til að rita andsvar við þessum hug-
myndum hans leigði kirkjan Tómas Akvínas og í svari sínu notast Tómas við
röksemdafærslur sem hann fékk að láni frá Averroes14. Þannig má segja að
kirkjan hafi kristnað deilur sem voru af arabískum uppruna. En frá og með
Endurreisninni gleymist þetta allt saman.
Að mínum dómi er 15. öldin sú alríkulegasta í sögu Spánar. Þá var til dæmis
uppi ljóðskáldið Juan de Mena15 sem var undanfari Góngora16 og eru öll stór-
virki gullaldar spænskra bókmennta þegar í burðarliðnum á 15. öld. Á þessum
tíma, í stjórnartíð Hinriks fjórða af Kastílju, voru hugmyndir Averroes og rök-
hyggjan þegar orðnar hluti af þankagangi nýkristinna sem snúið höfðu baki
við gyðingdómnum án þess að gerast við það að fullu kaþólskir.
Er einhver von til þess að Spánn geti aftur orðið hin náttúrulega brú milli
Evrópu og heims múslima, eins og raunin var á miðöldum?
Vegna landfræðilegrar stöðu sinnar og menningar ætti Spánn raunar að vera
brú milli Evrópu, Suður-Ameríku og arabaheimsins, en því miður er sú ekki
28
www.mm.is
TMM 1999:1