Tímarit Máls og menningar - 01.03.1999, Page 148

EINAR MÁR JÓNSSON
manna um sannleiksgildi fornsagnanna, annað hefði vitanlega verið út í
hött, en hann ákveður hins vegar að leiða hjá sér að mestu umræður fræði-
manna. Að þessu leyti virðist hann standa á traustri grund, því það er nefni-
lega ein grundvallarkennisetning margra þeirra sem fást við hugarfarssögu
að landamæri þeirra fræða beri að draga með feitri línu á þeim stað þar sem
svið hugmyndasögunnar byrji, því megi ekki fella neitt það undir hugarfars-
sögu sem kallast gæti bein skoðanaskipti fr æðimanna um hugmyndir, kenn-
ingar og slíkt. Þessi skilgreining getur verið góð og gild, en ég held að í þessu
tilviki hljóti hún að vera hemill á rannsóknum: ef fræðimannadeilurnar eru
ekki beinlínis hluti af sjálfu viðfangsefninu, eru þær a.m.k. eins nátengdar
því og landslagið atburðum sögunnar sem þar gerast og það er rammi utan
um.
í bók sinni „Sagadebatt" er ekki laust við að Else Mundal hnýti í fræði-
menn „íslenska skólans" fyrir að rugla saman „sagnfestukenningu“ og svo
trú á sannleiksgildi fornsagna: „sagnfestumenn“ haldi ekki öðru fram en því
að efni fornsagnanna hafi á einhvern hátt gengið í munnmælum áður en það
var sett á bókfell, það sé svo allt annað vandamál og „sagnfestukenningunni“
sjálfri óviðkomandi, hvort slík munnmæli hafi á einhvern hátt endurspeglað
„sögulegan sannleika“ eða ekki. Því sé of langt gengið þegar Sigurður Nordal
og lærisveinar hans láti líta svo út að deilurnar standi milli „bókfestumanna“,
sem telji að fornsögurnar séu einkum sköpunarverk rithöfunda, og ein-
hverra annarra sem vilji ríghalda í barnatrú á sannleika þessara sagna. Þessar
ákúrur eru réttar ef litið er á skoðanaskipti fræðimanna í hinum stóra heimi,
en á íslandi horfði málið öðru vísi við: þar var sú skoðun firna útbreidd að
fornsögurnar hefðu skapast munnlega skömmu eftir að atburðirnir gerðust,
sagt rétt frá þeim, og síðan varðveist á vörum manna þangað til þær voru
skráðar. Munurinn á munnmælum og sögulegum sannleika lenti svo gjarn-
an á blinda blettinum á auganu. Því voru fræðimenn „íslenska skólans“ í
nokkurri úlfakreppu: annars vegar áttu þeir í skoðanaskiptum við aðra
fræðimenn, t.d. í Noregi þar sem „sagnfestumenn“ höfðu löngum sitt höf-
uðvígi, hins vegar voru þeir að berjast gegn almennum skoðunum á Islandi,
og á þessum tvennum vígstöðvum snerust deilurnar um mál sem voru
kannske svipuð á yfirborðinu en þó í eðli sínu ólík.
Til að geta dáðst að fornmönnum eins og Gunnari og Njáli og litið á þá
sem fyrirmyndir þurftu menn að geta trúað því að þeir hefðu verið til í raun
og veru og frásagnir af þeim væru nokkurn veginn réttar: að efast um sann-
leika fornsagnanna var því að breyttu breytanda eins og að vefengja sann-
leika biblíunnar. Af þessum ástæðum var trúin á fornsögurnar óhemju sterk,
og fjölmargt sem höfundur fjallar um, svo sem leit að sambandi við forn-
menn í draumum og á miðilsfundum og fornleifarannsóknir, t.d. á Berg-
138
www.mm.is
TMM 1999:1