Són - 01.01.2005, Qupperneq 59

Ragnar Ingi Aðalsteinsson
Ljóðstafurinn s
í íslenskum kveðskap
1. Inngangur
Grein þessi er byggð á meistaraprófsritgerð minni sem unnin var við
íslenskuskor Háskóla Íslands sumarið 2004. Grunnurinn að þeirri rit-
gerð var rannsókn sem ég gerði á þróun stuðlasetningar í íslenskum
kveðskap frá fyrstu tíð til miðrar 20. aldar.
Hér á eftir verður fjallað um rannsóknina á ljóðstafnum s en hann
hefur sem kunnugt er allmikla sérstöðu innan bragfræðinnar. Fyrst er
umfjöllun um afstöðu helstu fræðimanna til þessa máls og dæmi tekin
af nokkrum skáldum og sýnt hvernig þau nota ljóðstafinn s. Þá er
stuttur kafli um aðferðina sem notuð var við rannsóknina og gerð
grein fyrir skáldunum sem valin voru. Að lokum er svo sagt frá
niðurstöðum rannsóknarinnar. Þar er fjallað um sníkjuhljóðsstuðlun,
s-stuðlun og gnýstuðlun (sjá skilgreiningar hér að neðan) og sýnt fram
á hvaða breytingar hafa orðið í notkun þessara stuðlunarafbrigða frá
fyrstu dögum Íslands byggðar fram til 20. aldar.
Áður en lengra er haldið er rétt að líta á eftirfarandi skilgreiningar:
Jafngildisflokkur (alliteration set) er flokkur málhljóða sem gilda jafnt
í stuðlun þannig að hægt er að nota þau hvert með öðru.1 Öll sérhljóð
tilheyra sama jafngildisflokki og aðalreglan er sú að hvert samhljóð er
einn jafngildisflokkur. Undantekning er hljóðið s sem lýtur þrengri
reglum eins og vikið er að síðar. Málhljóð geta skipað sér í jafngildis-
flokka án þess að um sé að ræða nákvæmlega sama hljóðið. Dæmi um
það eru g í gómur, sem er uppgómmælt lokhljóð, og g í gæfa sem er
framgómmælt lokhljóð. Þessi hljóð stuðla þó saman.2
1 Sjá Kristján Árnason (2000:13).
2 Sjá m.a. Höskuldur Þráinsson (1981:117–118) og Eysteinn Sigurðsson (1986:8–9).