Són - 01.01.2005, Blaðsíða 110

ÞORSTEINN ÞORSTEINSSON110
„keisaraskurð“,66 og steypti brotunum saman að mestu leyti í þá
mynd sem við þekkjum nú. Margir lærðu síðan aðferðina af Eyði-
landinu (eða öðrum kvæðum Eliots), meðal annarra Sigfús Daðason
að líkindum.
En þriðji liðurinn er dálítið hulduhrútslegur. Hvað eru ‚óheft tengsl
myndmálsins‘? Hafa skáld ekki yfirleitt verið frjáls að því að setja í
ljóð sín þær myndir sem þau kærðu sig um, þó oltið hafi á ýmsu um
skoðanafrelsið? En hér er víst verið að tala um frelsi í alveg ákveðn-
um skilningi, hið óhefta frelsi sem dulvitundin getur veitt. Við sjáum
það betur ef við skoðum orðalag Algulins sem þetta er þýðing á:
„Bildspråkets fria associativitet“ eða „Free associations of the
image“,67 kallar hann fyrirbærið. Hér er greinilega kominn André
Breton og kenning hans um ‚frjáls hugtengsl‘ sem hann hafði frá
Freud (freie Assoziationen), en hugmyndum hans hafði Breton kynnst í
fyrri heimsstyrjöldinni og meira að segja seinna farið að hitta hann í
Vín. Hjá Freud er þetta reyndar ekki skáldskaparaðferð heldur
lækningaraðferð, sjálf frumregla sálkönnunarinnar sem Sigurjón
Björnsson lýsir svo: „[S]kjólstæðingnum [er] uppálagt að opna hug
sinn sem hann frekast má og segja hugsanir sínar upphátt í þeirri röð
sem þær koma (free association).“ Sálkönnuðurinn á síðan að hlusta á
frásagnir skjólstæðings síns og túlka þær í þeim tilgangi að komast að
rótum þess meins er manninn hrjáir.68
Breton fýsti nú að beita skyldri aðferð til að losa skáldskapinn
undan „oki rökhugsunarinnar“,69 aðferð sem oft er kölluð ósjálfráð
skrift. Það er reyndar óheppilegt sem heildarheiti, því súrrealistar fóru
margar leiðir að því marki sínu að losa um óræð öfl sem í mönnum
byggju og mynda áður óþekkt hugtengsl. Þeir tóku meðal annars
hendinguna í þjónustu sína og settu saman ‚spenntar‘ líkingar þar
sem tengdir voru að því er virtist öldungis óskyldir þættir. Bæði
Breton og Aragon líktu myndsmíðinni við notkun vímugjafa, sá
fyrrnefndi í fullri alvöru og með tilvísun til paradísa Baudelaires,70 en
Aragon talaði um myndir í nokkrum hálfkæringi sem leið til að
komast á tripp. Um framtíð þeirra sem ánetjast súrrealískum mynd-
um segir í Parísarbóndanum:
66 Orðalag Pounds. Peter Acroyd (1985:117).
67 Ingemar Algulin (1969:18 og 410).
68 Sigurjón Björnsson (1983:128, sbr. einnig 67–71).
69 Orðalag Bretons. Yfirlýsingar (2001:397).
70 „Því er eins farið með myndir súrrealismans og þær ópíumsýnir sem maðurinn
getur ekki kallað fram sjálfur“. Sama rit (434).