Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2012, Side 104

104
lega þekktastur þeirra sem orðuðu þá hugsun á fyrri hluta sautjándu aldar að
vísanir í tilgangsorsakir væru ákaflega takmarkaðar og því varhugaverðar.38
Lesendur hans rekast á margs konar rök sem má kannski greina í tvo flokka.
Þeir sjá almenna fullyrðingu um að tímanum sé illa varið í að leita tilgangs-
orsaka, sérstaklega þar sem enn megi finna, skoða og greina náttúrulegri
orsakir. Einnig má finna sértækari kenningu um að tilgangsorsakir séu ein-
hvers konar náttúrulegar orsakir í dulargervi eða hreinn tilbúningur. Í öllu
falli getum við ekki haft beina reynslu af þeim. Gagnrýni Bacons er blanda
af heilbrigðri skynsemi og misskilningi. Auðvitað geta tilgangsorsakir ekki
einar og sér fullnægt náttúrurannsóknum. Sá sem gleymir sér við þær getur
vissulega verið að vanrækja aðra og mikilvægari rannsóknarskyldu. Á hinn
bóginn hefur hann rangt fyrir sér um það að tilgangsorsakir eigi að lúta
nákvæmlega sömu reynsluskilyrðum og það sem hann kallar náttúrulegar
orsakir.39 Það kann vel að vera að hann hafi haft fyrir framan sig verk sem
gerðu sig sek um þetta og raunar er það eins víst þegar hugsað er til þeirra
sérkennilegu bókmennta sem fóru um hendur manna í upphafi sautjándu
aldar.40 En tilgangsorsakir í hefðbundnum skilningi tengjast annars konar
reynslu en hefðbundnari áhrifsorsakir sem Bacon var vafalaust að vísa til í
gagnrýni sinni.
önnur gagnrýni á tilgangsorsakir kom frá Descartes. Hann var vissu-
lega engu síðri vísindamaður en Bacon en gagnrýni Descartes var hins
vegar fremur byggð á guðfræðilegum forsendum. Rök Descartes voru ekki
þau að hvorki tilgangur né markleitni fyrirfyndust í veröldin. Þvert á móti,
samkvæmt honum er marksækni veraldarinnar grundvallarstaðreynd. Hins
vegar er markhyggja sem hluti af vísindalegri aðferð ómöguleg þar sem
hún ýkir í senn stöðu mannsins innan sköpunarinnar og möguleika hans
38 Advancement of Learning (1605), bækur 2 og 3.
39 Hér er því ekki verið að gefa í skyn að engin reynsluskilyrði komi við sögu. Það
má ekki gleyma því að markhyggja Aristótelesar sprettur af mjög nákvæmum rann-
sóknum á lífverum og vistkerfum. Þannig hafa margir gagnrýnendur litið á vísanir
til tilgangsorsaka sem einfeldningslega raunhyggju.
40 Sá hugmyndaheimur og þær kenningar sem Bacon þekkti til er mikill frumskógur
og þyrfti í raun heila grein til þess að rekja þá þræði alla. Þær „sérkennilegu bók-
menntir“ sem hér er vísað til eru til dæmis rit Johns Dee (1527–1609) sem blönd-
uðu saman dulspeki, stærðfræði, heimspeki og náttúrufræði á torræðan hátt. Bacon
sjálfur átti sér einnig mörg andlit sem heimspekingur og vísindamaður; andlit sem
getur verið erfitt að samræma. Hann var í raun og veru mjög andlega þenkjandi
raunvísindamaður.
HeNRy AlexANdeR HeNRySSoN