Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2012, Side 112

112
en um leið sem skýringu á ytri gildissnauðum heimi.65 Viska náttúrunnar
er ansi djúp. Descartes hafði rétt fyrir sér um að hún væri of sleip til að við
næðum tökum á henni. En hann hafði rangt fyrir sér um að þar af leiðandi
gætum við bægt henni frá okkur. Hún hefur séð fyrir því.
Lokaorð
Að lokum má athuga hvort einhvers konar svar hafi myndast við spurn-
ingunni um það hvort tilgangsorsakir séu ekki fræðilega óþarfar þó að þær
hindri ekki rannsókn á áhrifsorsökum. Það neikvæða svar sem reynt hefur
verið að draga upp í þessari grein virðist hafa bæði þekkingarfræðilegan
og frumspekilegan grundvöll. Hvað frumspekina varðar þá er ekki auðvelt
að koma auga á hvernig útskýringar sem beinast annaðhvort að efnisögn-
um eða alheiminum í heild sinni duga til þess að skýra þá marksæknu og
heildrænu tilveru sem allt það sem við getum kallað verundir sýnir.66 Að
sjálfsögðu viðurkenna margir heimspekingar ekki verundarhugtakið, eða
kenna það aðeins við heiminn í heild sinni eða smæstu agnir hans, en þá
þarf að gagnrýna markhyggju á þeim frumspekilegu forsendum í stað þess
að láta eins og tilgangsorsakir séu hreinn tilbúningur sem hafi ekkert skýr-
ingargildi. Þekkingarfræðilegi grundvöllurinn er svo sá að það sé okkur
náttúruleg hneigð að bera efa í brjósti um þær útskýringar á hreyfingu
og breytingum sem eru fullkomlega gildissnauðar. Vísindalegar tilgátur
byggja alltaf á ferlum sm virðast vera raunverulegir; útskýringar lúta sama
lögmáli.
Rökin sem styðja ofangreint svar um að tilgangsorsakir hafi lögmætt
tilkall til fræðilegrar tilveru eru þó vissulega aðeins byggð á líkum. Þau
verða að skoðast í ljósi aðstæðna: Heimspekinga greinir enn á um mögu-
65 Þetta er í raun mikilvægasti þráður þessarar greinar. Heimspekingar (von Wright er
líklega besta dæmið) hafa bent á vandamálið við að gera ráð fyrir hreinu áhrifsorsak-
arhugtaki sem sé laust við allt það sem við teljum tilgangsorsökum til vansa. Þessi
þráður á þó ekki að leiða neinn til að taka þá tegund hugmarkhyggju upp á sína
arma sem gerir ráð fyrir meðvituðum ætlunum í öllu efni, sem svo eru áhrifsorsakir
markmiðaðrar hreyfingar eða breytni.
66 Á meðal líffræðinga má finna fræðimenn sem viðurkenna að fullnægjandi útskýr-
ing í greininni verður að taka tillit til allra þeirra mögulegu gerða útskýringa sem
óendanlega flókið fyrirbæri eins og lífið sjálft krefst. Hvort fleiri fræðigreinar fylgja
á eftir er vandsvarað. Fyrst þarf líklega að svara því yfir hversu vítt svið hugtakið um
hina organísku heild nær. Þrátt fyrir að þessi grein útiloki það ekki þá er tilgangur
hennar fremur að reyna berja í þá bresti sem finna má í vélhyggjuviðhorfinu sem
svo margir telja að hafi orðið að heilögum sannleik um miðbik sautjándu aldar.
HeNRy AlexANdeR HeNRySSoN