Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2012, Page 165

165
ándu öld til upphafsára hinnar tuttugustu. Með hliðsjón af þessum dæmum
rekur Elias sögu siðmenningarinnar sem ferli er stefnir í átt til aukinnar sjálfs-
stjórnar og sjálfsögunar. Fjöldi slíkra siðahandbóka, sem verða áberandi með
siðbótinni á sextándu öld í kjölfarið á útgáfu De civilitate morum puerilium eftir
Erasmus frá Rotterdam árið 1530, er til vitnis um mikilvægi leiðbeininga og
ytri stjórnunar, en hvarf þeirra af sjónarsviðinu er til marks um innrætingu
ögunarinnar, þegar hin ytri siðaboð víkja fyrir sjálfsstjórn. Sú greining á
umbreytingum árásargirninnar sem hér birtist í íslenskri þýðingu lýsir öðrum
birtingarmyndum þessa sama innrætingarferlis, sem snúa að þeim ytri og síðar
innri hömlum sem hvatalífinu og ofbeldishneigðinni eru settar í mótun sam-
félagsins.
Rit Elias hefur verið gagnrýnt fyrir að byggja á framfarahyggju og hverfast
um hugmyndir er eiga rætur í evrópskri menningu, fyrir skort á skýrum hug-
takaskilgreiningum, að sniðganga mismunandi greinareinkenni þeirra texta
sem stuðst er við og túlka heimildir sem áreiðanlegan vitnisburð um hvers-
dagslíf á fyrri öldum, að sniðganga vægi trúarhugmynda í ferli siðmenningar-
innar, að bregða upp klisjukenndri mynd af miðöldum sem tímabili óhefts
ofbeldis og ekki síst fyrir að draga stórar ályktanir af takmörkuðum efnivið.11
Gagnrýnin er í mörgum tilvikum réttmæt og vissulega má til sanns vegar færa
að Elias hneigist á köflum til að setja fram nokkuð víðfeðmar kenningar sem
hvíla á ótraustum grunni. Að þessu leyti má líta á rit hans sem lýsandi dæmi
um þá „heildarhyggju“ sem bent hefur verið á sem eitt megineinkenni menn-
ingarsögunnar – og þá ekki síst hinnar klassísku, en ummerki slíkrar heildar-
hyggju má þó rekja allt frá greiningu Burckhardts á „tíðaranda“ endurreisnar-
innar til frönsku hugarfarssögunnar og sögulegrar orðræðugreiningar
Foucaults, svo dæmi séu tekin.12 Í þessu felst í senn veikleiki, styrkur og ögrun
menningarsögunnar, að því leyti að heildarsýnin á menninguna gerir kleift að
sjá óvæntar tengingar og varpa fram nýjum spurningum með því að draga
fram í dagsljósið samhengi sem ekki hefur rúmast innan þekkingar okkar á
fortíðinni.
Benedikt Hjartarson
11 Greinargott yfirlit um þá gagnrýni sem sett hefur verið fram á kenningu Elias má
finna í grein Schwerhoffs, sem vitnað er til hér að framan.
12 Sjá nánar hjá önnu Green, Cultural History, bls. 6–9.
AF ÁRÁSARGIRNINNI OG UMBREYTINGUM HENNAR