Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2012, Page 170

170
nautnin sem fólst í að tortíma gat endrum og eins umbreyst í óheyrilega
miskunnsemi í krafti skyndilegrar samsömunar með hinum þjáðu, en
vissulega einnig vegna þeirrar hræðslu og sektarkenndar sem skapaðist
vegna stöðugrar ógnarinnar er steðjaði að lífi þessa tíma. Vegna einhverrar
tilviljunar var sigurvegari dagsins í dag yfirbugaður, tekinn til fanga og í
bráðri hættu á morgun. Fátt var fyrirsjáanlegt mitt í þessum sífelldu sveifl-
um frá mannaveiðum á ófriðartímum til dýraveiða eða burtreiða, þessara
skemmtana á „friðartímum“. Jafnan var óvíst hvað framtíðin bar í skauti sér
– meira að segja fyrir þá sem höfðu flúið „heiminn“. Guð og tryggð fáeinna
einstaklinga sem stóðu saman var það eina sem mátti reiða sig á. Óttinn ríkti
alls staðar; fólk varð sífellt að vera á varðbergi. Líkt og raunveruleg örlög
mannanna snerist einnig nautnin upp í ótta á augabragði og jafn snöggt gátu
menn losnað við óttann með því að gefa sig nýrri nautn á vald.
Meginþorri veraldlegu yfirstéttarinnar á miðöldum lifði lífi glæpafor-
ingja. Þegnarnir tileinkuðu sér smekk þeirra og venjur. Þær lýsingar sem
hafa varðveist frá tímum þessa samfélags bregða í heildina séð upp mynd af
ástandi sem svipar til lénsvelda okkar tíma – og þær sýna okkur einnig skylt
hegðunarmynstur. Aðeins lítil yfirstétt, sem rætt verður um hér á eftir, skar
sig úr að umtalsverðu leyti.
Bardaginn var stríðsmanni miðalda ekki aðeins kær, hann lifði fyrir
hann. Hann varði æsku sinni í að undirbúa sig fyrir bardaga. Þegar hann
varð fullveðja var hann sleginn til riddara og hann háði stríð svo lengi sem
kraftar hans leyfðu, fram á gamalsaldur. Líf hans hafði engan annan til-
gang. Heimili hans var varðturn og virki, í senn vopn til sóknar og varnar.
Ef það henti, eins og raunin var í undantekningartilvikum, að hann lifði í
friði þá þarfnaðist hann að minnsta kosti tálsýnar stríðsins. Hann barðist á
burtreiðum og oft var aðeins lítill munur á þeim og alvöru bardögum.16
„Í samfélagi þess tíma var stríðið venjulegt ástand“, segir Luchaire um
13. öldina.
Og um 14. og 15. öldina skrifar Huizinga: „Sú langvarandi mynd sem
stríðið tók vanalega á sig, viðvarandi óróinn í bæjum og sveitum vegna alls
konar hættulegs óþjóðalýðs, stöðug ógnin vegna grimms og óútreiknanlegs
dómsvalds … nærðu almenna óöryggiskennd.“ 17
Á 15. öld, líkt og fyrr á 9. eða 13. öld, tjáir riddarinn enn ánægju sína á
16 Sama rit, bls. 278.
17 J. Huizinga, Herbst des Mittelalters. Studien über Lebens u. Geistesform des 14. und 15.
Jahrhunderts in Frankreich und in den Niederlanden, München, 1924, bls. 32.
NoRBeRt eliAS