Skírnir - 01.01.1971, Blaðsíða 173

SKÍRNIR
RITDÓMAR
171
lega stæffur embættismaffur og var meira að segja með lífsglaffari mönnum á
sinni tíff fram til þess, aff „tilefnið“ gafst.
Magnús Jónsson hugsaffi sér, aff vitneskja Hallgríms Péturssonar um byrj-
andi holdsveiki hefði hrundið honum til að yrkja sálmana. Ekki fer á milli
mála, að Sigurður Nordal sýnir fram á haldleysi þessarar tilgátu. En Sigurffur
vill ekki hafna hugmyndinni um sérstakt tilefni, og hann eygir vitni um það í
lokaerindi erfiljóða, sem séra Hallgrímur orti eftir Björn Gíslason í Bæ 1656:
„En þá er efflilegt aff spyrja, hvaffa sérstakar ástæffur Hallgrímur hafi á
þessum tíma getað haft til þunglyndis og lífsleiffa. Hvaff hafði búið effa var
að búa um sig í honum um það bil, er hann byrjaffi aff yrkja Passíusálmana?"
(43.-14. bls.).
Og Sigurffur finnur tilefni sálmanna í áhyggjum séra Hallgríms „... vegna
sálarheillar sinnar, svo aff legið hafi við hugsýki." (71. bls.). Orsök þeirrar
hugsýki var eins konar lífsfirring:
„Umskiptin frá Hvalsnesi til Saurbæjar gátu ekki til lengdar orðið Hall-
grími þess virði, sem hann hafði búizt við og honum hefur fundizt fyrst í staff.
Þá tóku að leita fastar á hann ýmsar spurningar og áhyggjur af andlegri vel-
ferff sinni. Hvaffa svölun hafði hann fundiff hjarta sínu viff þessa bót á ytri
högum sínum? Hafffi hún fært hann nær drottni sínum og frelsara, nær eilífri
sáluhjálp?" (44. bls.).
Reyndar verður nú að telja, aff hugblærinn á einu erindi eftirmæla sé þráður
í mjósta lagi til að vefa af svo mikla voff, þegar þá orðalag erindisins gæti
stafaff af bókmenntatízku ekki síffur en persónulegri þörf, en allt um það virff-
ist mér tilgáta Sigurðar Nordals um tilefni Passíusálmanna bæffi mannlegri og
nútímalegri en tilgáta Magnúsar Jónssonar, sem Sigurffur sýnir fram á, aff
tæpast fær staffizt, eins og áffur var sagt. Hins vegar má í framhaldi af þessu
spyrja sem svo, hvort í „holdsveikum ölmusumanni“ birtist Kristshugmynd
kreppuáranna og í lífsþreyttum, velstæðum sóknarpresti Kristshugmynd nú-
tíma velferffarríkis.
Vafalítiff munu menn enn um skeið velta fyrir sér tilefni Passfusálmanna, svo
sem gerffu menn þegar, þá munnmæli um Hallgrím Pétursson sköpuðust, og
lærdómsmenn okkar aldar hafa gert. Hins vegar virðist ólíklegt, að niðurstöff-
ur slíkra kannana geti orðiff annaff en mismunandi skarplegar getgátur.
Það má líka spyrja sem svo, hvort sérstakt tilefni hljóti aff hafa legið aff
baki sköpun sálmanna; hvort þar voru þá ekki margar samvirkar orsakir að
verki, effa hvort „ ... snilld Passíusálmanna er ekki annað en fegursti ávöxtur
hásumarsins í skáldferli Hallgríms,“ eins og Magnús Jónsson komst aff orffi.
Vafalítið eiga margar perlur persónulegrar Ijóffagerffar sér tilefni í reynslu
höfunda sinna, en mér virffast líkumar fyrir sérstöku persónubundnu tilefni
minnka, þegar komiff er til frásagnarljóffa effa skáldsagna. Aff efni eru Passíu-
sálmamir söguljóð, heimspekilegt og trúarlegt. Er hinn persónulegi þáttur
þeirra svo ríkur, aff ótvírætt bendi til ákveðins tilefnis? Þess er þá líka að
gæta, að persónubundiff orffaval getur líka stafað frá bókmenntaarfi effa
-tízku. Máliff hefur oft ekki minna vald yfir notanda sínum en hann yfir því.
Enn eitt: Ef píslarefni Passíusálmanna á sér rætur í persónulegri kvöl Hall-