Skírnir - 01.09.1995, Blaðsíða 84

354
JÓN Á. KALMANSSON
SKÍRNIR
virðast báðir áhrifavaldarnir vera jafn óréttlátir (74-75). Það er
ósanngjarnt að þeir sem hafi ákveðna verðleika til að bera fái
meira en aðrir því þá væri án siðferðilegrar ástceðu „dreginn hlut-
ur“ fólks með ákveðna eiginleika á kostnað annarra sem ekki
hefðu þessa eiginleika.6
Lausn Rawls á þessari ósamkvæmni er að vísa á bug einni teg-
und af yfirveguðum dómum okkar um réttlæti, það er að segja
dómum um verðskuldun, með því að vísa til annarrar tegundar
yfirvegaðra dóma. Samt getur Rawls hvorki haldið því fram að
fólk sé almennt hikandi við að meta og umbuna fyrir eiginleika
og athafnir meðbræðra sinna og systra né að dómar fólks um
verðleika séu tortryggilegir vegna þess að þar komi eiginhags-
munir við sögu. Þvert á móti virðist sú skoðun, að eiginleikar á
borð við dugnað og atorku verðskuldi umbun, eiga miklu og ör-
uggu fylgi að fagna. Og slíkir dómar eru oft felldir af fyllstu hlut-
lægni. Hvaða siðferðilega ástæða getur vegið svo þungt að við-
teknir og rótgrónir dómar okkar um verðleika - dómar sem eru
samofnir hversdagslegu siðferði okkar - hljóti slíka fordæmingu?
Svar Rawls virðist einkum felast í því að vísa til ósamkvœmni
þeirra sem telja að réttlæti mótist að nokkru af verðleikum. Ef við
föllumst á að hæfileikaríkur starfsmaður eigi að bera meira úr
býtum en hæfileikasnauður starfsmaður verðum við þá ekki líka,
til að vera sjálfum okkur samkvæm, að halda því fram að
6 Gjarnan er bent á að þrátt fyrir að Rawls vilji ekki að tillit sé tekið til verð-
leika (vegna þess að þeir séu ekki verðskuldaðir!) þegar grunnreglur samfél-
agsins eru ákvarðaðar þá geri kenning hans ráð fyrir að verðleikar þjóni vissu
hlutverki innan þess ramma sem grunnreglurnar setja. Grundvallarskipan
samfélagsins miði að því að tryggja hagsmuni hinna verst settu. Þegar það
þjóni þessum hagsmunum best að umbuna fyrir verðleika manna þá beri að
gera það. Þannig geti kenning Rawls á viðunandi hátt tekið tillit til hugmynda
okkar um verðskuldun. Ég tel á hinn bóginn að Rawls geri ekki fullnægjandi
grein fyrir verðskuldun með þessum hætti. Ljóst virðist að umtalsvert ósam-
ræmi geti verið á milli þeirra gæða sem maður verðskuldar - það er að segja á
kröfu eða rétt á - samkvæmt kenningu Rawls og þeirra gæða sem maður er
almennt talinn verðskulda. Ennfremur færir Rawls ósannfærandi rök - það er
að segja þau rök að maður verðskuldi ekki verðleika sína - fyrir því að menn
geti ekki í krafti verðleika sinna átt rétt á einhverri þeirri skiptingu gæða sem
veitir þeim hlunnindi umfram það sem getur talist vera öðrum til hagsbóta.