Skírnir - 01.09.1995, Blaðsíða 87

SKÍRNIR
AÐ EIGA EKKERT SKILIÐ
357
reynsluheimsins. Hann lítur með öðrum orðum svo á að hafi vilj-
inn siðferðilegt gildi þá sé hann af öðrum heimi, frjáls undan
duttlungum þessa hverfula heims, óháður öllum veraldlegum til-
viljunum og heppni. Með þessum hætti leysir Kant á vissan hátt
vandann sem fylgir kröfunni um að siðferðileg verðmæti séu skil-
yrðislaus og handan allra tilviljana. Ef vilji mannsins er laus und-
an lögmálum náttúrunnar þá er líka tryggt að hann er ekki á valdi
ytri orsaka sem maðurinn hefur enga stjórn á. Vilji mannsins er
það eina í heiminum sem hefur siðferðilegt gildi því hann er sjálf-
stætt afl skynseminnar sem óháð er lögmálum fyrirbæraheimsins
en getur samt sem áður sett mark sitt á hann. Með þessum hætti
er einnig greið leið fyrir Kant að finna verðleikum traustan
grunn. Þær athafnir og eiginleikar sem rekja má til hins frjálsa
vilja eru það sem verðleikar manna byggja á.
Það er skemmst frá því að segja að flestir heimspekingar hafa
hafnað hugmyndum Kants um hinn frjálsa vilja mannsins. Menn
hafa einfaldlega ekki trú á að í þessum heimi sé eitthvað til, allra
síst í fari dauðlegrar veru eins og mannsins, sem sé algerlega
frjálst undan lögmálum náttúrunnar. Mannlegur vilji er vissulega
flókinn og margslunginn en hann er engu að síður náttúrulegur í
þeim skilningi að hann er sköpunarverk náttúrulegra afla og háð-
ur náttúrulegum lögmálum. Af ýmsu sem Rawls segir í Kenningu
um réttleti má ráða að hann gengur út frá takmörkunum viljans
og því hversu háður hann er ýmsum félagslegum og náttúruleg-
um þáttum. Rawls er því eins og flestir núlifandi heimspekingar
natúralisti, þeirrar skoðunar að í heiminum stjórnist allt af nátt-
úrulegum öflum og lögmálum og er vilji mannsins þar ekki und-
anskilinn. Öfugt við Kant getur Rawls því ekki grundvallað verð-
leika á viljafrelsi mannsins. Frelsi viljans er of takmarkað til að
verðleikum verði fundin sú fótfesta sem siðferði í anda Kants ger-
ir kröfu til.
Eins og við höfum nú séð byggist andstaða Rawls við verð-
leikahugtakið á tvennu; annars vegar á mjög „kantískri" hug-
mynd um siðferðið sem birtist í því að þættir sem eru utan vilja
mannsins og hann hefur ekki vald yfir hafi ekki siðferðilegt gildi.
Ekki sé hægt að dæma fólk siðferðilega fyrir eiginleika eða at-
hafnir sem ekki eru á valdi þess. Hins vegar byggist andstaða