Þjóðmál - 01.12.2009, Blaðsíða 88

86 Þjóðmál vetur 2009
framkvæmdur . Á unga aldri hefur hann orðið að
þola hina hörðustu raun og gengið tvíefldur út
úr hverri þraut . Sósíalisminn er engin spurning
lengur . Hann er staðreynd . Tilverumöguleiki
sósíalismans er útrætt mál . (s . 149–150)
Víst var það rétt hjá Sverri að árið 1948 var
til þjóðfélag sem sósíalistar eða kommúnistar
stjórnuðu . Vafamál er þó hvort sósíalismi
hafi nokkru sinni verið framkvæmdur í þeim
skilningi að sósíalískt hagkerfi næði að brauðfæða
heila þjóð . Þar sem fólk hefur fengið sæmilega
að borða í ríkjum kommúnista hefur dreifstýrt
hagkerfi hjarað við hlið áætlanabúskaparins . En
hvað sem því líður eru þessi orð Sverris merkileg
og upplýsandi því að í þeim er fólgið nokkuð af
því sem helst gefur kommúnismanum seiðmagn
sitt . Hér hef ég einkum í huga drauminn um
að menn taki örlög sín í eigin hendur – hagi
samfélagi sínu og lífi eftir meðvituðum
hugsjónum: „Þetta þjóðfélag er þeirra verk, og
þeir vita það .“
Þessi draumur er vitaskuld fjarri öllum raun­
veruleika . Þjóðfélög eru ekki búin til neitt
frekar en tungumál eða menningarhefðir . Þau
hafa orðið til á löngum tíma og enginn er þess
um kom inn að kalla heilt ríki eða samfélag sitt
verk .
Við lærum að átta okkur á siðum, lögum,
vinnu markaði, tækni, hefðum, samskiptaháttum,
rétti ndum og skyldum að einhverju marki . En
ýmis legt í mannlífinu skiljum við aðeins til
hálfs og annað alls ekki . Í reynd gengur þeim
því heldur brösótt sem reyna að umskapa heilar
þjóðir .
Kenning sem segir mönnum að þeir geti þrátt
fyrir allt tekið örlögin í eigin hendur og mótað
ríki sitt með meðvituðum ákvörðunum er samt
vís til að heilla þá sem eru orðnir pirraðir á
veruleikanum og þykir ergilegt hvað heimurinn
er harður og sljór . Hluti af aðdráttarafli komm­
únismans er fólgið í þessum draumórum um
algerlega meðvitaða og „frjálsa“ stjórn mann ­
fólksins á tilveru sinni .
Ópíum fyrir menntamenn
En hefur kommúnisminn ekki sungið sitt síð­
asta? Munu ekki aðrir draumar um fullkomnara
samfélag taka við? Það telja sumir, eins og til
dæmis Richard Pipes . Árið 2001 kom út bók
eftir hann sem heitir Communism: A Brief History
og kallast í íslenskri þýðingu Kommúnisminn:
Sögulegt ágrip . Í formála bókarinnar segir Pipes:
Bók þessi er jöfnum höndum kynning á komm­
únismanum og minningargrein hans . Það er
deg inum ljósara að jafnvel þótt leitin að full­
komn um félagslegum jöfnuði, sem hefur verið
leið ar ljós útópískra kommúnista frá fornu fari,
hefjist einhvern tíma að nýju mun hún ekki
bein ast í farveg marxisma­lenínisma . Ósigur þess
síðarnefnda er svo afgerandi að jafnvel arftakar
sovét­kommúnistanna í Rússlandi og annars
staðar hafa hafnað lenín ismanum og í hans stað
tvinnað saman því sem henta þykir úr lýð ræð­
islegri jafnaðarstefnu og þjóð ernishyggju . (s . 9)1
Þrátt fyrir þessi minningarorð virðist marxismi
enn lifa meðal menntamanna . Og hví skyldi
hann ekki gera það? Rökin gegn honum voru
næstum jafn góð 1968 eins og núna .
Það skiptir varla máli hvort rifjað er upp þús­
und sinnum eða tvöþúsund sinnum hvað komm­
únistar myrtu marga á síðustu öld . Það má líka
einu gilda hvort dæmin um skipbrot miðstýrðra
hagkerfa eru 50 eða 100 – þeir sem ekkert læra
af fáum dæmum læra ekki heldur af mörgum og
ef menn gátu heillast af marxisma fyrir 40 árum
þá geta þeir það eins í dag . Hugmyndir sem
voru ópíum fyrir menntamenn fyrir hálfri öld
eru enn jafn vanabindandi – því eins og næstum
allir vita, nema kannski marxistar, breytist
sálarlíf fólks hvorki hratt né auðveldlega .
Marxistar líta á kenningu sína sem stjórnspeki
fyrir verkafólk . Víst hafa ýmis stefnumál
kommúnistaflokka átt fylgi hjá stórum hópum
verkamanna en heimspeki Marx og Engels
hefur miklu fremur höfðað til menntamanna en
verkafólks . Þessi heimspeki hefur ekki mótast
vegna reynslu manna af starfi í verkalýðsfélögum
eða neinu slíku . Jarðvegurinn sem hún á rætur í
er hjá kjaftastéttum fremur en erfiðismönnum .
Ég er svo sem enginn sagnfræðingur og treysti
mér ekki til að fullyrða nákvæmlega hvaða hópar
stóðu að baki valdatöku kommúnista í löndum
sem þeir hafa náð undir sig . En af því litla sem ég
1 Tilvitnun tekin úr íslenskri þýðingu Jakobs F . Ásgeirs­
sonar og Margrétar Gunnarsdóttur sem kom út árið 2005
hjá Bókafélaginu Uglu .