Þjóðmál - 01.12.2009, Blaðsíða 90

88 Þjóðmál vetur 2009
eignarréttar? Vér þurfum ekki að afnema þá
eign, iðnaðarþróunin hefur afnumið hana og
gerir það enn dag hvern . (s . 195)
Hér er látið eins og sjálfseignarbændur og
smáatvinnurekendur hafi heyrt sögunni til
þegar um miðja 19 . öld . En reyndin er sú að
smáfyrirtæki í einkaeign voru þá, eins og nú,
stór hluti af hagkerfum Vesturlanda .
Ekki er nóg með að höfundar
Kommúnistaávarpsins láti sem efna hags legur
veruleiki sé miklu einfaldari en hann er í raun
réttri . Þeir skrifa líka eins og allt mannlífið falli
að einföldu líkani af átökum tveggja stétta . Af
þessu leiða þeir alls konar firrur . Sú sem frægust
er að endemum er líklega að mannkynið myndi
ekki lengur þjóðir heldur aðeins stéttir:
Kommúnistum er enn brugðið um það, að
þeir vilji afnema föðurlandið, þjóðernið . / . . ./
Verkamenn eiga ekkert föðurland . Það, sem þeir
ekki eiga, verður ekki af þeim tekið . (s . 202)
Loftbornar frelsishugsjónir
Á 17 . öld, tveim árhundruðum áður en Komm­
únistaávarpið varð til, urðu þáttaskil í stjórn­
málahugsun Vestur­Evrópu . Það er hægt að
lýsa þessum tímamótum á marga vegu en eitt
af því sem breyttist var að stjórnmálahugsjónir
tóku í mjög auknum mæli að snúast um frelsi .
Tveir af áhrifamestu stjórnspekingum aldarinn­
ar, jafnaldrarnir Benedict Spinoza (1632–1677)
og John Locke (1632–1704), mæltu báðir fyrir
trúfrelsi, frjálsum viðskiptum og persónufrelsi
og boðskapur þeirra hafði mikil áhrif á þróun
upplýsingarstefnunnar á 18 . öld .
Þegar þeir Spinoza og Locke töluðu um
frelsi í pólitísku samhengi áttu þeir einkum við
frelsisréttindi af því tagi sem stundum eru kölluð
borgararéttindi og stundum mannréttindi .
Viðleitni þeirra snerist um að tryggja tiltekin
réttindi fremur en algert og ótakmarkað frelsi á
öllum sviðum . Arftakar þeirra á 18 . og 19 . öld
gengu miklu lengra og umræðan um frelsi varð
sem tímar liðu æ háfleygari og fjær því að snúast
um tiltekin réttindi, eins og prentfrelsi, eða
pólitísk úrlausnarefni, eins og sambúð ólíkra
trúflokka . Hæst risu þessir loftkastalar í ritum
Georgs Hegel (1770–1831) .
Svo mótsagnakennt sem það kann að
virðast er marxisminn hluti af þeim kór sem
hrópaði á algert frelsi öllum til handa . Í lok
annars hluta Kommúnistaávarpsins, þar sem
höfundar lýsa pólitískri stefnu sinni, víkja þeir
að draumalandinu sem þeir sjá fyrir sér eftir að
öreigarnir hafa tekið öll völd . Það sem þeir lýsa
er fyrst og fremst draumur um einhvers konar
frelsi:
Í stað hins gamla borgaralega þjóðfélags með
stéttum sínum og stéttaandstæðum rís þá upp
samfélag manna, þar sem frjáls þróun hvers
einstaklings er skilyrði fyrir frjálsri þróun
heildarinnar . (s . 206)
Frelsishugsjónir Marx og Engels mótuðust
einkum fyrir áhrif frá Hegel . Hann áleit að
frelsi hefði ýmsar hliðar en allt væru það hliðar
á sama veruleika sem væri hið algera frelsi
(Absolute Freiheit) . Þetta algera frelsi áleit
hann í senn tilgang ríkisins og lokamarkmið
mannkynssögunnar .2
Ein þessara hliða er frelsi viljans – vald manns
yfir sínum eigin hugsunum, gildismati og vali
og hæfileiki til að stjórna því hvort og hvernig
hann lætur undan löngunum sínum . Önnur
hlið frelsisins er að fá að fara sínu fram án þess að
vera beittur þvingunum eða ofbeldi af öðrum, að
hafa svigrúm og geta hagað athöfnum sínum að
vild, valið sér atvinnu, búsetu, trúfélag og fleira .
Þessa gerð frelsis kallaði Hegel ýmist borgaralegt
frelsi eða persónufrelsi .
Í munni flestra merkir orðið frelsi líklega
ýmist frelsi viljans eða persónufrelsi . En Hegel
taldi þetta aðeins tvær hliðar á einhverju stærra
og meira, nefnilega hinu algera frelsi sem felur
í sér að menn hafi fullkomna og sameiginlega
stjórn á eigin lífi . Þetta er sú hugsjón sem Sverrir
Kristjánsson orðaði betur en flestir aðrir þegar
hann sagði um óskaland sitt:
Þetta þjóðfélag gnæfir ekki lengur yfir mönnum
eins og annarlegt afl, sem ekki er af mannsins
heimi . Þetta þjóðfélag er þeirra verk, og þeir vita
það . Hver óbreyttur verkamaður í ríki sósíalismans
getur sagt með meira rétti en sólarkonungur
Versala sagði um ríki sitt: Sósíalisminn – það er
ég! (s . 149–150)
2 Ítarlegri greinargerð fyrir stjórnmálaheimspeki Hegels má
finna á s . 206–241 í Atli Harðarson, Vafamál, Reykjavík:
Hið íslenzka bókmenntafélag, 1998 .