Þjóðmál - 01.12.2009, Síða 91

Þjóðmál vetur 2009 89
Hegel áleit að hið algera frelsi hefði fleiri hliðar
en frelsi viljans og persónufrelsi . Ein þeirra er að
vera laus úr viðjum hvata og náttúrulegra orsaka .
Til að botna í þessari hugmynd þarf að skoða
Samfélagssáttmálann eftir Rousseau, en sú bók
var bæði í uppáhaldi hjá forsprökkum frönsku
byltingarinnar 1789 og hjá róttæklingum 19 .
aldar . Þar stendur:
… meðal þess sem ríki siðmenningarinnar gefur
af sér er siðferðilegt frelsi . Það eitt gerir manninn
sannarlega að sjálfs síns herra, því að
sá sem er á valdi eðlishvatanna einna
lifir í þrældómi, en hlýðni við lög sem
menn setja sér sjálfir er frelsi . (s . 82)3
Í þessu sama riti talar Rousseau um
almanna vilja og virðist þar eiga við
einhvers konar sameigin lega betri
vitund eða siðferðilega skynsemi .
Hann álítur að séu lögin í samræmi
við þennan al manna vilja láti þeir sem
hlýða þeim vitið ráða og séu lausir
undan oki eðlishvatanna . Í ljósi þessa er hægt að
skilja þá undarlegu kenningu hans að hægt sé að
þvinga menn til að vera frjálsir:
Í þeim tilgangi að koma í veg fyrir að sam­
félags samningurinn verði lítið annað en hégóm­
legt pappírssnifsi felur hann í sér þá þöglu
skuldbindingu, sem er eina leiðin til að láta
öðrum mátt í té, að hver sá sem neitar að gegna
almannaviljanum verði neyddur til þess af heild­
inni allri . Þetta þýðir það eitt að mönnum verður
þröngvað til að vera frjálsir . Það skilyrði veitir
föðurlandinu umráð yfir sérhverjum borgara
sínum og felur jafnframt í sér tryggingu þess að
hann verði ekki háður öðrum . (Bls . 80 .)
Þegar þessu hefur verið bætt við annað sem
Hegel sagði um frelsið er hugtakið orðið ansi
bólgið og jafnvel mótsagnakennt, því þessi
kenning Rousseau kemur illa eða ekki heim
við kröfur um persónufrelsi . En ég held að
það sé ekki nokkur leið að skilja aðdráttarafl
kommúnismans og hugmyndir marxista um
betra mannlíf eftir byltingu nema í ljósi þessara
3 Tilvitnanir Rousseau eru teknar úr þýðingu Björns
Þorsteinssonar og Más Jónssonar á Samfélagssáttmálanum
sem Hið íslenzka bókmenntafélag gaf út árið 2004 .
nokkuð svo yfirdrifnu og ofvöxnu frelsishugsjóna
eða draumóra um að menn öðlist æðra frelsi en
kostur er á í borgaralegu samfélagi með því móta
líf sitt saman á meðvitaðan hátt og í samræmi við
sína betri vitund sem jafnframt er einhvers konar
almannavilji .
*
Íslendingar þekkja aðdáun róttækra vinstri
manna á Rousseau til dæmis af bók Einars
Olgeirssonar, Rousseau, sem kom út á Akureyri
árið 1925 . Eins og fyrr er getið
þýddi Einar Kommúnistaávarpið í
félagi við Stefán Pjetursson snemma
á síðustu öld . Hann var líka einn af
stofnendum Kommúnistaflokksins
1930 og formaður Sósíalistaflokksins
frá stofnun hans 1939 . Í inngangi
bókarinnar segir hann að Rousseau
hafi verið:
… málsvari miljóna, sem annars áttu
enga að, verjandi smælingja, sem
traðkaðir voru undir fótum höfðingjanna,
frömuður frelsis, sem herskarar hinna kúguðu
þráðu, talsmaður sannleika, sem auðmenn og
aðall hæddi, boðberi ástar, sem hræsni og ljettúð
misþyrmdu, söngvari náttúrunnar, er menningin
afskræmdi og eyðilagði, skáld tilfinninga, sem
vaninn og formið fjötruðu …
Kenningu Rousseau um frelsi og almannavilja
má víða lesa milli línanna í skrifum komm­
únista og einhver hugmynd í þessa veru er
líklega forsenda fyrir þeirri sannfæringu að í ríki
kommúnismans geti hver og einn litið á sam­
félagið sem sitt verk .
Ef menn kyngja þessum hugmyndagraut
virði st þeim ef til vill ekki svo ótrúlegt að menn
séu frjálsari þar sem borgaraleg réttindi hafa
verið afnumin og kommúnistaflokkur hefur al­
ræðis vald heldur en við þá samfélagsskipan sem
þróast hefur í Vestur­Evrópu og Norður­Amer­
íku . En þessar hugmyndir Rousseau og fleiri
rót tæklinga um frelsi og almannavilja, svo ekki
sé talað um hina hátimbruðu frelsisheim speki
Hegels, eiga lítinn hljómgrunn hjá öðrum en
þeim sem lifa langt frá vettvangi dagsins í heimi
bóka og fræðilegrar umræðu .