Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2016, Side 20

19
þykkja vísindakenningu eða kjósa að miðla henni til almennings eins og um
bjargfasta staðreynd sé að ræða. Að mínu mati hafa Longino og Douglas
sett fram sannfærandi hugmyndir um hvernig hlutdrægni og fordómar
geta haft áhrif á niðurstöður vísindarannsókna. Það þýðir hins vegar að
sjálfsögðu ekki að fordómar og hlutdrægni geti ekki einnig haft áhrif á nið-
urstöður vísindastarfs með öðrum hætti en þeim sem Longino og Douglas
gera grein fyrir, enda er ekkert sem segir að hlutdrægni geti ekki haft áhrif
á vísindastarf með ýmsum ólíkum hætti samtímis. Með þetta í huga mun
ég í þessum hluta gera grein fyrir þriðju hugmyndinni um áhrif hlutdrægni
á niðurstöður vísindarannsókna. Í mjög stuttu máli má segja að ég muni
leitast við að sýna að rökstuðningur vísindakenninga sé háður því hvernig
þær verða til og af þeim sökum hafi hlutdrægni í tilurð vísindakenninga
áhrif á það hvernig þær eru rökstuddar. Allt byggir þetta á ákveðinni hug-
mynd um hvernig vísindakenningar eru almennt séð rökstuddar sem nú
verður vikið að.
Það er vel þekkt að þegar metnaðarfullar vísindakenningar eru rök-
studdar þá eru þær ekki bara bornar saman við athuganir heldur eru þær
um leið bornar saman við aðrar kenningar.16 Sem dæmi má nefna að þegar
Einstein setti fram sértæku afstæðiskenninguna bar hann kenninguna
saman við klassíska aflfræði Newtons og færði rök fyrir því að afstæðis-
kenningin samrýmdist athugunum betur en kenningar Newtons. Að sama
skapi var bylgjukenningin um ljós sem sett var fram snemma á 19. öld
af Frakkanum Augustin Fresnel borin saman við ljóseindakenningar sem
höfðu komið fram á öldinni á undan. Þetta skiptir máli vegna þess að það
er augljóslega bara hægt að bera kenningar saman við aðrar kenningar sem
eru nú þegar til. Newton gat ekki borið kenningu sína saman við afstæð-
iskenninguna vegna þess að sú kenning var ekki einu sinni til – það hafði
engum dottið í hug að setja fram kenningu þar sem tími er afstæður með
þeim hætti sem gert er ráð fyrir í afstæðiskenningu Einsteins. Að sama
skapi höfðu samtímamenn Fresnels ekki þróað bylgjukenningar um ljós
þar sem bylgjuhreyfingin er þvert á stefnu ljósbylgjunnar.17
16 Paul Feyerabend var einna fyrstur til að fjalla um þetta með skipulegum hætti. Sjá
einkum Paul Feyerabend, „How to Be a Good Empiricist. A Plea for Tolerance in
Matters Epistemological“, Philosophy of Science: The Delaware Seminar, ritstj. Bern-
ard Baumrin, New York: interscience Publishers, 1963.
17 Bylgjukenningar um ljós höfðu verið settar fram áður, en í þeim kenningum var
bylgjuhreyfingin samhliða stefnu ljósbylgjunnar en ekki þvert á hana eins og í
kenningu Fresnels. Það að láta bylgjuhreyfinguna vera þvert á ljósstefnuna gerði
það að verkum að Fresnel tókst að skýra ýmislegt sem ógerningur var að gera grein
HLUTDRæGNi Í VÍSiNDUM