Tímarit Máls og menningar - 01.09.2009, Síða 94

H j a l t i H u g a s o n
94 TMM 2009 · 3
þjóðarinnar, stefnt fullveldi hennar í hættu. Þjóðin er svikin og seld eins
og hið ljósa man. Okkar er að berjast fyrir réttlæti – hinu Nýja-Íslandi
sem rís úr rústum þess gamla.
Eftirmáli – túlkanir á Íslandsklukkunni
Hér að framan var lögð einhliða áhersla á pólitíska hlið Íslandsklukkunnar á
kostnað þeirrar sögulegu. Það má rökstyðja með ummælum höfundarins sjálfs
en frumútgáfu verksins fylgdi hann úr hlaði með þeirri athugasemd að verkið
væri ekki „sagnfræðileg skáldsaga“ heldur lytu persónur þess, atburðir og stíll
einvörðungu lögmálum verksins sjálfs. Þá leit hann svo á að í verkinu hafi hann
ekki endurskapað umhverfi 17. aldar heldur einungis reynt að „búa til trúlegt,
sennilegt umhverfi sjálfu sér samkvæmt innan þess ramma sem verkið setur“.9
Þrátt fyrir þetta er ljóst að Laxness byggði verkið á umfangsmikilli heimilda-
vinnu.10 Kristján Karlsson benti líka á að samkvæmt einföldustu skilgreiningu
verði að líta svo á að Íslandsklukkan sé sagnfræðileg eða söguleg skáldsaga.11
Hún sé enda svo sögulega rétt að „engum sæmilega söguföstum lesanda þurfi
að vera misboðið“ þrátt fyrir að Laxness umskapi efnivið sinn á ýmsa lund.12
Dagný Kristjánsdóttir taldi jafnvel að Íslandsklukkan hefði mótað sögulega
orðræðu þjóðarinnar meira en nokkurt annað fagurbókmenntaverk fyrr og
síðar.13 Því er ljóst að í verkinu takast á sannfræði og skáldskapur, aðstæður á
sögutíma og ritunartíma.
Söguleg táknsaga
Í ritdómi um fyrsta hluta Íslandsklukkunnar leit Kristinn E. Andrésson svo á
að hún fjallaði fyrst og fremst um kúgun og arðrán Dana hér á landi á sögu-
tíma verksins, sem og niðurlægingu þjóðarinnar þegar svartast horfði í sögu
hennar. Jafnframt lýsti sagan rökföstum mótmælum þjóðarinnar gegn ágengni
(öldungurinn úr Bláskógaheiðinni), óbugandi, harðneskjufullri réttlætiskennd
hennnar (Jón Hreggviðsson) og óslökkvandi, fórnfúsri menningarþrá (Arnas
Arnæus). Jafnframt bar hann réttarbaráttu Jóns Hreggviðssonar saman við
stéttarbaráttu verkalýðsins þegar bókin kom út og benti á að Jón greindi sig frá
honum með því að vera „blindur á aðstöðu sína og öll úrræði“.14 Kristinn leit
því svo á að Íslandsklukkan væri söguleg skáldsaga, að vísu með félagslegan
undirtón eins og algengt er um slík verk.
Magnús Ásgeirsson tók í svipaðan streng og taldi að taka bæri varnaðarorð
höfundar með fyrirvara. Magnús taldi markmið Laxness hafa verið að skrifa
„táknræna skáldsögu um lífsbaráttu þjóðar sinnar á um liðnum öldum“ sem
meðal annars væri ætlað að endurspegla skapgerð þjóðarinnar. Taldi hann sög-
una rekja „ævikjör og eðlisþætti íslenzku þjóðarinnar í táknmyndum atburða
og umhverfis, frá skeiði, sem er sérstaklega vel fallið til yrkisefnis í þessum til-
gangi, auðugt að ljósum, samgildum dæmum og jafnframt þeim þolraunum,
sem tóku til hins ýtrasta á lífsgildi íslenzkra eiginleika15.“ Í meðförum höfund-
TMM_3_2009.indd 94 8/21/09 11:45:36 AM