Tímarit Máls og menningar - 01.09.2009, Side 140

140 TMM 2009 · 3
Á d r e pa
4. Ef til vill hefur hið póstmóderníska ástand haft þau áhrif að mörk skáldsagna
og sagnfræði verða óljós í hugum vönustu lesenda. Aðrir lesendur hafa ef til vill
ævinlega hneigst til að meðtaka sögulegar skáldsögur eins og sagnfræði. Hvað
sem því veldur hneigjast viðtökur sögulegra skáldsagna í nútímanum til að
verða heldur flóknari en sögurnar sjálfar. Þannig varð sá er þetta ritar undr-
andi þegar hann heyrði skáldsögunni Vonarstræti (2008) lýst sem verki á
mörkum sagnfræði og skáldskapar þar sem hann taldi sig hafa ritað fremur
hefðbundna skáldsögu, að vísu ekki ósnerta af módernisma í stíl og nálgun við
efnið. Þannig er sagan stutt og laus við þann aragrúa smáatriða sem snjallir
skáldsagnahöfundar á 19. öld nýttu sér til að færa lesendur sína yfir í annan
heim. Þvert á móti var stefnan sú að láta lesendum eftir að sjá fyrir sér smáat-
riðin og stjórna þeim sem minnst og er sú fagurfræðistefna ekki glæný heldur
algeng í bókmenntum 20. aldar, þar á meðal ýmsum sögulegum skáldsögum.
5. Stundum er haft í flimtingum að Íslendingar hafi takmarkaðan áhuga á öðru
en ævisögum og skáldsögur verði þá fyrst vinsælar á Íslandi ef hægt er að selja
íslensku þjóðinni þær sem ævisögur. Þannig geti jafnvel flókin og nútímaleg
skáldverk eins og Grámosinn glóir ratað til þjóðarinnar ef í þeim er ævisöguleg
vídd. Það gerir verkin sjálf þó ekki að ævisögum og Vonarstræti er sannarlega
ekki ævisaga Skúla og Theodóru Thoroddsen heldur skáldsaga sem sækir efni
sitt í ákveðnar staðreyndir úr lífi þeirra. Eins og skáldsögur yfirleitt hnitast
hún um hið almenna fremur en hið sértæka. Þetta ætti að vera skýrt af sögunni
sjálfri. Vonandi er því ekki til marks um of mikla valdagræðgi yfir túlkunum
á eigin verki þó að höfundur láti þess getið að fyrir honum hafi ekki vakað það
eitt að segja frá þessu löngu liðna fólki. Og það jafnvel þó að fólkið séu langafi
hans og langamma – eins og ýmsir sem ræða söguna telja brýnt að taka fram,
þar á meðal Gunnar Karlsson í seinasta hefti Tímarits Máls og menningar. Vita-
skuld hlýtur það að hafa áhrif að söguefnið sé skylt höfundi, til að mynda
þekkir hann fyrir vikið efnisatriði sögunnar og þess vegna hafa þau vakið
áhuga hans. Ætli flestir skáldsagnahöfundar hneigist ekki til að skrifa um það
sem þeir þekkja fremur en það sem þeir þekkja ekki?
6. Þessi ævisögulega rannsóknaraðferð á skáldsögum er vitaskuld góðra gjalda
verð og kann að vera að einhverju leyti skýrandi, að því gefnu að hún sé ekki
aðeins leið til að vísa höfundi til sætis á hinum óæðri bekk rithöfunda þar sem
höfundum ættfræðirita og þjóðlegs fróðleiks er jafnan ætlaður sess. Hugmynd-
in með að draga fram slíkan skyldleika er þá væntanlega sú að vara lesendur
við og benda þeim á að höfundur sé ef til vill of nálægur söguefninu og skorti
þá nauðsynlega hlutlægni. Það má aftur á móti velta því fyrir sér hvort slíkur
fyrirvari sé nauðsynlegur þegar um skáldsögu er að ræða. Er það ekki eðli
skáldsagna að höfundurinn sé nálægur efni sínu? Á hann að sækjast eftir fjar-
lægð og hlutlægni? Í þessu tilviki er fyrirvarinn líka ónauðsynlegur. Þó að
höfundur skáldsögunnar sé afkomandi þess raunverulega fólks sem hann
tekur traustataki og setur í skáldsögu er nálægðin lítil; fólkið er löngu látið
TMM_3_2009.indd 140 8/21/09 11:45:38 AM