Tímarit Máls og menningar - 01.09.2009, Side 142

142 TMM 2009 · 3
Á d r e pa
vandi á höndum þegar sögu hans er stillt upp sem mati nútímans á uppkasts-
deilu ársins 1908 ásamt tæplega þrítugu útvarpserindi Vilmundar Gylfasonar
eins og Gunnar Karlsson gerir í seinasta hefti Tímarits Máls og menningar, að
vísu með ýmsum fyrirvörum um mun skáldsagna og útvarpserinda og jafnvel
mætti líta á samanburð hans sem hálfgerðan leik. Samt má spyrja sig hvort það
sé alveg sanngjarnt að benda á að skáldsaga verði ekki metin alveg eins og
opinská rökræða og gera það þó samt. Þannig segir Gunnar á einum stað:
„Hvergi í bókinni sé ég mat Theodóru og skoðanir véfengd.“ Hann á þá vænt-
anlega við að matið sé hvergi vefengt af „rödd höfundar“ fremur en öðrum
persónum sögunnar eða samfélaginu sem er lýst í sögunni; annars væri þessi
fullyrðing augljóslega ósönn. Víða í bókinni kemur fram að skoðanir Theo-
dóru eru umdeildar. Ef vel er lesið má jafnvel finna snögga bletti á kokhreysti
hennar sjálfrar og á bls. 58–63 er löng rökræða þar sem tveir uppkastssinnar og
tveir uppkastsandstæðingar hafa orðið. Að minni hyggju setja báðir aðilar þess
rifrildis fram góð rök fyrir sínum málstað, allt í beinni ræðu. Og þá má spyrja:
Ef þetta telst ekki með, hvað telst þá með? Er hægt að reikna með svo fullkom-
inni samstöðu höfundar og aðalpersónu bókar án þess að nákvæmari greining
skáldsögu fari fram? Hvers vegna koma andstæð sjónarmið fram í verkinu ef
lesendum er ætlað að hafa sum þeirra að engu? Um leið má velta því upp hvort
það megi ekki lýsa skáldsögu eins og Vonarstræti þannig að hún sé hvorki með
né á móti uppkastinu og sé enda ekki ætlað að meta ágæti þess. Kastljósinu er
frekar beint að fólkinu sem tók þátt í þessari deilu, forsendum þess fyrir skoð-
unum sínum, áhrifum þeirra á hegðun þess og afleiðingunum sem þessi bar-
átta gat haft.
11. Að þessu sértæka svari veittu má nálgast aftur þá áhugaverðu tilgátu að
margir Íslendingar hneigist til að meta sögulegar skáldsögur eins og sagn-
fræðirit eða ævisögur – ef til vill sérstaklega ef höfundurinn ef jafnframt vís-
indamaður og kannski bætir þar ekki úr skák ef sögupersónur eru ættingjar
hans. Sjálfum finnst mér þá fulllítið gert úr sjálfu forminu og raunar einnig úr
hefðinni. Vitaskuld er talsverður munur á því að fást við skáldaðar persónur og
því að gera fólk sem var til í alvörunni að skáldsagnapersónum. Freistandi er
að kalla hið síðarnefnda persónutúlkun fremur en persónusköpun þar sem
efniviðurinn kemur til höfundarins úr sögunni. Ef til vill mætti huga að þess-
um mun þegar rætt er um persónusköpun í Íslendingasögum en einnig þar er
fengist við fólk sem höfundarnir hafa væntanlega trúað að hafi verið til. Um
leið er sá möguleiki vitaskuld fyrir hendi að finna í sögulegu skáldsögunni mat
á horfnum tíma, en þá þarf að lesa vel – hugsanlega er það mat ekki höfuðatriði
sögunnar því að hugsanlega snýst erindi hennar um annað.
12. Erindi skáldsögu hlýtur alltaf að vera flókið en vísbendingar um það hlýtur
þó að mega að finna í áherslum þess. Hvers vegna heitir skáldsagan Vonarstræti
þessu nafni? Hvers vegna er hún tíu kaflar sem flestir bera „þematísk“ nöfn?
Hvaða sannleikur er sóttur í árið 1908 í þessari skáldsögu? Hér hefur verið
TMM_3_2009.indd 142 8/21/09 11:45:39 AM