Tímarit Máls og menningar - 01.11.2009, Page 13

S t a ð l e y s a n Í s l a n d o g m ý t a n u m o k k u r s j á l f
TMM 2009 · 4 13
II. Veröld gömul og góð
Bók Guðmundar Magnússonar er ætlað að fanga þær breytingar sem
verða á íslensku samfélagi eftir að hugmyndafræði frjálshyggjunnar
festist í sessi hér á landi og viðmið hins ,frjálsa‘ markaðar verða allsráð-
andi. Bókin er syndafallsfrásögn en af þekktum þjóðfélagslýsingum er
lúta sömu forsendum má nefna sjálfsævisögu austurríska rithöfundarins
Stefans Zweig, Veröld sem var.6 Báðar bækur draga upp fagrar myndir af
tíma samstöðu og friðsældar áður en heimurinn hrynur til grunna. Hjá
Zweig birtist hrunið í umbrotum heimsstyrjaldarinnar fyrri og upp-
gangi nasismans á árunum milli stríða þegar þjóðernishyggjan gerði út
af við þá samevrópsku samheldni sem Zweig telur að einkennt hafi
hugsunarhátt borgarastéttarinnar á síðustu áratugum nítjándu aldar.
Hjá Guðmundi víkur stétta- og launajöfnuður í kjölfar seinni heims-
styrjaldar fyrir stéttaskiptingu og útrásarsiðfræði nýja Íslands, þeirri
hugmyndafræði sem leiddi að lokum til efnahagshrunsins í október
2008.7
Syndafallsfrásagnir draga eðli sínu samkvæmt upp bjarta mynd af
tímanum fyrir fallið. Þetta sést glögglega ef rýnt er í upphafskafla bók-
anna tveggja, en báðir bera lýsandi heiti. Í Veröld sem var er „Gullöld
öryggisins“ ætlað að fanga manneskjulegt samfélag austurríska keisara-
dæmisins sem Zweig teflir síðan fram gegn vitfirringu tveggja heims-
styrjalda og vexti nasjónalsósíalismans. Tímabilinu á undan heimsstyrj-
öldinni fyrri verður að mati Zweigs best lýst með því að kenna það við
velmegun, stöðugleika og fyrirhyggjuleysi. Engan rennir grun í að lífið
muni ekki halda áfram í sama horfi, að það verði ekki áfram bundið í
fastar skorður óbreytileikans: „Í þessu barnalega oftrausti á það að geta
brynjað sig gegn öllum duttlungum örlaganna allt til hinztu stundar lá
þrátt fyrir allt öryggið og nægjusemina hættulegur sjálfbirgingsháttur“
(12). Svipaðri aðferð beitir Guðmundur Magnússon í upphafi sinnar
bókar, en kaflinn „Lánsama eyland“ sækir heiti sitt í línu úr „Iceland
Revisited“ eftir enska skáldið W.H. Auden, þar sem þessa lýsingu er að
finna: „Lánsama eyland, þar sem allir menn eru jafnir, en ekki grófir,
ekki enn“. Þýðingin er sótt til Matthíasar Johannessens skálds og rit-
stjóra sem sagði réttilega að í orðunum fælist „þrátt fyrir ákveðna von
og óskhyggju“ einhver „hin uggvænlegasta yfirlýsing um Ísland“ sem
gefin hefur verið út (29). Grófleiki útrásaráranna er meginviðfangsefni
Guðmundar í seinni hluta bókarinnar.
Þær syndafallsfrásagnir sem ekki eru hreinræktaðar goðsögur fegra
gjarnan um of tímann fyrir fallið. Zweig er þannig blindur á þær félags-
TMM_4_2009.indd 13 11/4/09 5:44:31 PM