Tímarit Máls og menningar - 01.11.2009, Page 58

J ó n Ó l a f s s o n
58 TMM 2009 · 4
Um leið og hugmyndir af þessu tagi – hugmyndir um þjóðina og yfir-
burði hennar – verða ríkjandi er hætt við að efasemdarmenn eða gagn-
rýnendur, í stuttu máli þeir sem fyllast ekki sama eldmóði og hinir, veki
tortryggni og jafnvel pirring eða reiði. Þetta auðveldar þeim sem aðhyll-
ast ríkjandi skoðanir að þagga niður í þeim. Slíkrar þöggunar varð að
sjálfsögðu vart við stofnun lýðveldisins fyrir 65 árum, en hennar gætti
þó kannski enn meira á tímum góðærisins. Upp á síðkastið hefur mikið
verið talað um tilhneigingu fólks til að trúa bara góðu fréttunum, en það
væri ekki vitlaust að huga örlítið að því hvaða ástæður liggja að baki
þeim ótrúlegu þöggunartilhneigingum sem virðast koma upp á yfir-
borðið í hvert sinn sem ríkjandi skoðun nær ákveðnum styrkleika.
Þegar góðærið stóð sem hæst átti ég eftirfarandi samtal við viðskipta-
fræðing nokkurn: „Samfylkingin er ekki stjórntæk,“ sagði hann. „Hvers-
vegna ekki?“ spurði ég. „Hún þjónar ekki hagsmunum viðskiptalífsins,“
sagði hann. „En eru það ekki hagsmunir almennings sem skipta megin-
máli?“ sagði ég. „Hagsmunir viðskiptalífsins eru hagsmunir almennings,“
sagði hann.
Þessi maður er í mínum augum fyrst og fremst málpípa ákveðinna
sjónarmiða sem réðu hér lögum og lofum í góðærinu. En það er þess virði
að leggjast í ofurlitla greiningu á þessum sjónarmiðum. Það eru hags-
munirnir: Þegar því er/var haldið fram að hagsmunir viðskiptalífsins
væru hagsmunir almennings verður til sá möguleiki að almenningur –
það er hinn almenni borgari – þekki ekki hagsmuni sína. Hann heldur ef
til vill að þeir séu fólgnir í réttindum að tiltekinni lagalegri stöðu gagn-
vart fyrirtækjum og/eða öðru fólki, en í rauninni er honum mest í hag að
viðskiptalífið hafi sem lausastan tauminn. En um leið og þessi skoðun
ræður ríkjum er hætt við að krafan um taumhald á viðskiptalífinu verði
eins og hver önnur bábilja. Hver sá sem efast um visku þess og réttsýni er
þá í besta falli bjálfi (rétt eins og kratarnir sem höfðu athugasemdir við
nýja stjórnarskrá lýðveldisins árið 1944), í versta falli friðarspillir og
naðra. Á nákvæmlega sama hátt skiptu talsmenn kommúnismans fólki í
tvo hópa – þá sem áttuðu sig á hverjir hinir raunverulegu hagsmunir og
þroskamöguleikar væru og hina sem gerðu það ekki. Þeir höfðu einfald-
lega rangt fyrir sér, og það myndi koma fram um síðir í byltingunni.
Ef lýðveldisstofnunin var á sinn hátt samfélagssáttmáli, þá mætti
segja á sama hátt að góðærið hafi verið samfélagssáttmáli – ríkjandi
hugmynd um íslenskt samfélag og þjóðerni sem erfitt eða ómögulegt var
að setja sig upp á móti. Það hljómar kannski skringilega að tala um góð-
ærið sem samfélagssáttmála, en hugmyndin um Ísland og Íslendinga
sem einkenndi góðærið hafði þó þessi skýru einkenni. Hér var um hug-
TMM_4_2009.indd 58 11/4/09 5:44:38 PM