Tímarit Máls og menningar - 01.02.2015, Page 22

A n a S t a n i c e v i c
22 TMM 2015 · 1
hvort sem það er „bælt óp“ samkynhneigðs karlmanns sem kaupir kynlíf af
sextán ára strák og fær fullnægingu í leyni, bældur af samfélaginu (bls. 11),
óp líkkistusmiðsins sem kemst að því að hann á eftir að smíða tvær kistur
handa fjölskyldumeðlimum sínum (bls. 50) eða óp Mána Steins sem langar
til að hrópa í ráðaleysi sínu (bls. 113).
Tilvistarstefna Sørens Kierkegaard hafði áhrif á Munch og tilvistar-
kvíðinn sem Kierkegaard lýsir í Begrebet Angest fléttast inn í list express-
jónismans. Í dæmi Kierkegaards stendur maður á kletti og finnur til kvíða
vegna mögulegs falls, en líka ólgandi hvöt til að stökkva af sjálfsdáðum.
Þetta frelsi til að velja sjálfur annaðhvort að hoppa fram af eða vera kyrr á
klettinum veldur manni tilvistarlegri angist.7 Málverkið „Ópið“ hét raunar
upprunalega „Angst“. Það er margt sem persónurnar í sögu Sjóns kvíða fyrir:
eigin lífi sem stofnað er í hættu af spænsku veikinni, erfiðleikunum samfara
því að tjá sig og vera maður sjálfur, óvissu yfir hvort þau öðlist loksins sjálf-
stæði eða ekki og óvissunni sem fylgir því að vera sjálfstæður. Það er bæði
ráðleysið og valið ásamt afleiðingum þess sem þjakar fólkið í þessari sögu,
eins og Kierkegaard fjallar einnig um í Enten – Eller.8
1.2 Skuggaleikur9
Það þarf ekki að leita lengi í Mánasteini til þess að komast að því að skuggi
fylgir mörgum persónum hennar. Og lesandinn er alltaf minntur á þetta. Það
er eins og skugginn taki á sig sjálfstætt hlutverk og sé persónugerður. Þegar í
fyrsta kaflanum er gefið í skyn að hér sé um að ræða myrkur sem hangi yfir
öllum: „Með bældu ópi slítur maðurinn sig frá klettaveggnum ásamt skugga
sínum.“ (bls. 11). Að auki eru persónurnar skuggagerðar: „Göturnar gapa
mannlausar, nema hér og hvar bregður fyrir stakri skuggaveru á ferli.“ (bls.
49). Það eru líka í sögunni „skuggamyndir sem bæra á sér“ og það „skuggar
fyrir manni“ (bls. 88). Lesandinn fyllist óheillavænlegum tilfinningum um
að skuggarnir séu lifandi og á góðri leið með að taka yfir persónurnar sínar,
eins og í ævintýri H.C. Andersens „Skuggi“ þar sem Skugginn verður Herra
og Herrann verður Skuggi.10 Þessi ótti rætist í sótthita spænsku veikinnar:
„Á gólfinu liggur skuggi hans og er með óhagganlegri mannsmynd. Skugg-
inn teygir úr sér, sprettur á fætur, afskræmir drenginn.“ (bls. 64). Skugginn
rís og drengurinn verður að skugga: „Hann er skuggi sem fer frá manni til
manns …“ (bls. 65). Hér ómar bergmál úr ævintýri Andersens þegar fólk
segir við aðalpersónuna: „De ser virkelig ud ligesom en Skygge!“11
Þessi áminning um skuggann er í eðli sínu expressjónísk og endurspeglar
sálarlíf persónanna. Hún er hliðstæð framsetningu skuggans í málverkum
Munchs þar sem skugginn er óvenju stór og næstum ónáttúrulegur. Hann
sýnist vera lifandi og yfirgnæfandi og þótt hann komi úr persónunum og
sé tengdur þeim, lifir hann eigin lífi og svífur þungur yfir sínum „herrum“.
Sjaldan er hann undirgefinn þeim, en í staðinn er honum gefið óhugnanlegt